Wierciejki. Cmentarz wojenny z czasów I wojny światowej
Małgorzata Karczewska
Wierciejki, gm. Miłki, cmentarz wojenny, Kreis Lötzen Friedhof 46
Cmentarz wojenny w Wierciejkach (Wierczeiken/Wierczeyken, Gregerswalde) położony jest około 150 m na północny zachód od wsi. Założono go bezpośrednio przy południowo-wschodniej krawędzi cmentarza ewangelickiego, wiejskiego. Spoczywa na nim dwudziestu siedmiu żołnierzy armii niemieckiej, w tym siedemnastu znanych z nazwiska i dziesięciu niezidentyfikowanych, poległych w większości w listopadzie 1914 r. pod Przykopem.
Sześcioboczny obrys cmentarza dostosowano do ukształtowania wzgórza na którym został założony. Od wejścia przez całą długość nekropoli wyznaczono aleję prowadzącą do pomnika ku czci poległych. Według projektu przebudowy cmentarza sporządzonym w 1920 r. miał on mieć formę wysokiego krzyża z inskrypcją umieszczoną w miejscu złączenia ramion. Inskrypcja na pomniku, współcześnie niemal nieczytelna, brzmi: DEN / GEFALLENEN / ZUM ANDENKEN / GEWIDMET / 1918. Data umieszczona na pomniku oznacza rok jego budowy. Wynika z tego, że planowano przebudowę monumentu, jednak z jakiegoś powodu pozostawiono go bez zmian.
Symetrycznie, po obu stronach alei cmentarnej rozmieszczono groby: w pierwszym rzędzie po trzy jednostkowe, w drugim po jednym zbiorowym. Według inwentaryzacji z 1919 r., w drugim rzędzie znajdowały się po dwie mogiły połączone wspólnym nagrobkiem, jednak zrezygnowano z tego rozwiązania. Mogiły w pierwszym rzędzie oznakowano leżącymi nagrobkami, zaś w drugim, nad grobami zbiorowymi wystawiono duże stojące nagrobki. Przestrzeń cmentarza od wejścia do pierwszego rzędu mogił miała zostać wysypana żwirem, zaś na pozostałej części, z wyjątkiem mogił, zaplanowano nawierzchnię z trawy. W narożnikach cmentarza miały zostać zasadzone cztery drzewa. Granice nekropoli wyznaczono żywopłotem.
Budowę trwałego wystroju cmentarza ukończono 20 września 1921 r. Wydatkowano na to 1761 marek i 5 fenigów, przy planowanych 900 markach. Opiekunem nekropoli była wówczas społeczność wsi Wierciejki. Kolejne informacje na temat cmentarza wojennego w Wierciejkach pochodzą z połowy lat trzydziestych XX w. W lipcu 1934 r. nekropolę odwiedziła powiatowa komisja kontrolująca stan grobów wojennych. Stwierdzono, że cmentarz jest dobrze zaplanowany i pod tym względem nie są potrzebne zmiany. Wątpliwości budził natomiast stan bieżącej opieki. Mogiły były pozbawione roślin i miały rozmyte nasypy, żywopłot nie był podlewany i przycinany, w bramce brakowało sztachet. Przy wejściu natrafiono na świeżo posadzone młode drzewa, jednak wokół nich rosło tak dużo chwastów, że zdaniem członków komisji odbierały one sadzonkom wszystkie substancje odżywcze.
Oprac. M. Karczewska, M. Karczewski
Komisja sformułowała zalecenia dotyczące najpilniejszych prac. Nakazano poprawienie mogił i obsadzenie ich rozchodnikiem. Ligustrowy żywopłot miał zostać przycięty i odpowiednio nawadniany. W bramce należało uzupełnić braki, zabezpieczyć drewno przed wilgocią i pomalować ją białą farbą. W tym czasie opiekunem cmentarza była szkoła w Kleszczewie, za co otrzymywała 25 marek rocznie, a od 1935 r. kwotę tę zwiększono do 27 marek rocznie. Wydaje się zatem, że szkoła utrzymała status opiekuna nekropoli, mimo zaniedbań wykazanych we wrześniu 1934 r. i decyzji starosty o odebraniu jej tego przywileju. W 1935 r. doprecyzowano zakres prac które powinny być wykonywane w zamian za środki przekazywane na opiekę. W przypadku cmentarza w Wierciejkach było to sadzenie roślin i opieka nad nasypami mogił oraz porządkowanie terenu.
Zachowane rachunki pozwalają odtworzyć prace prowadzone w 1935 r. na cmentarzu w Wierciejkach po zaleceniach sformułowanych przez komisję. W czerwcu ogrodnik Arndt z Wydmin otrzymał wynagrodzenie w wysokości 109 marek i 10 fenigów za dostarczenie i posadzenie roślin nagrobnych. Dwa miesiące później Czybulka z Miłek wystawił rachunek na kwotę 75 fenigów za dostarczenie karbolineum do pomalowania drewnianych elementów bramki oraz ławki cmentarnej. W tym samym czasie ogrodnik Arndt odebrał wynagrodzenie za przycinanie żywopłotów, m.in. na cmentarzu wojennym w Wierciejkach. Wszystkie prace i materiały zostały opłacone ze środków Starostwa Powiatowego.
W następnym roku cmentarz wojenny w Wierciejkach wizytowała prowincjonalna komisja oceniająca stan zieleni cmentarnej. Protokół z oględzin pozwala na uzupełnienie informacji o ówczesnym wyglądzie cmentarza. Jego granice wyznaczał wówczas ligustrowy żywopłot, o czym informują wcześniejsze dokumenty. Wiadomo także, że wokół niego rosły lipy i to w większej liczbie niż cztery przewidziane projektami z lat 1919 i 1920. Musiały one osiągnąć wówczas znaczne rozmiary, gdyż zalecenia komisji wskazywały na konieczność usunięcia jednej z nich, rosnącej w grupie drzew po prawej stronie, po to, by z terenu cmentarza widoczny był skrawek nieba. Nakazano również usunięcie gałęzi drzew zwisających nad nagrobkiem znajdującym się po lewej stronie pomnika. Żywopłot wymagał przycięcia, a jego część rosnącą przy słupach bramy należało usunąć, by odsłonić wejście na cmentarz. Wskazano także na konieczność zamontowania drutu kolczastego wzdłuż ogrodzenia, by uniemożliwić zwierzętom dostęp do wnętrza nekropoli oraz odnowienia (pomalowania) Krzyża Żelaznego w górnej część pomnika cmentarnego.
Pod koniec 1937 r. przeprowadzono prace renowacyjne ogrodzenia cmentarnego. Wzniesiono nowy, drewniany płot, wkopano pod nim drucianą siatkę sięgającą na pół metra w głąb gruntu, mającą chronić teren cmentarza przed zwierzętami, szczególnie kretami. Z obu stron ogrodzenia posadzono nowe tuje. Dopiero wówczas zbudowano kamienne schody prowadzące do wejścia na teren cmentarza wojennego, a na stoku wzdłuż nich zasadzono rośliny okrywowe.
Lata po zakończeniu II wojny światowej oba cmentarze: ewangelicki i wojenny przetrwały w zapomnieniu. W 1984 r. została sporządzona dokumentacja konserwatorska, w której wymieniona została kwatera wojenna w południowej części nekropoli wiejskiej. Stan cmentarza był wówczas bardzo zły. Dwa lata później, w 1986 r. obiekt ten został objęty ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków. Pierwszy powojenny remont cmentarza wojennego w Wierciejkach przeprowadzony został w 1994 r. ze środków Volksbundu. Wykonawcą prac był Ryszard Poznański z Paprotek. Wycięto samosiewy drzew i krzewów, oczyszczono nagrobki, odnowiono inskrypcje, naprawiono murowane słupy bramy i zamontowano nową bramkę i siedzisko ławki. Od tego czasu na cmentarzu nie podejmowano żadnych prac renowacyjnych, poza doraźnymi porządkami sprawowanymi przez gminę Miłki. Stan nagrobków, szczególnie tych znad mogił zbiorowych jest bardzo zły. Nagrobek nr 2 przewrócił się i popękał. Nagrobek nr 1 również jest w złym stanie, a przed podobnym zniszczeniem chronią go tylko prowizoryczne podpory.
Archiwum Bogdana Zdanowicza
Lista poległych spoczywających na cmentarzu wojennym w Wierciejkach – por. Małgorzata Karczewska, Groby i cmentarze I wojny światowej w powiecie giżyckim, Białystok 2022. Tam też wykaz źródeł oraz wcześniejsza literatura.
Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/
