Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski

Cmentarz wojenny w Romotach (Romotten), okręg grobowniczy nr 41 (Kreis Lyck), cmentarz nr 110) położony jest na północ od wsi Romoty, na wyniesieniu morenowym, bezpośrednio po zachodniej stronie drogi gruntowej (powiatowej) do Kalinowa, naprzeciwko domniemanego grodziska Lisia Góra w Romotach. Owalny kształt północnego, zachodniego i południowego skraju wyniesienia nadany został poprzez sztuczne ustromienie stoku zachodniego oraz wyodrębnienie rowem stoków północnego i południowego.

Do organizacji cmentarza przystąpiono w 1921 r. Rozmieszczono go na planie prostokąta o wymiarach 9,5 x 12 m. Mogiły jednostkowe i masowe zostały usytuowane w trzech rzędach. Według pierwszego projektu cmentarza z 1921 r. planowane były dwie duże mogiły zbiorowe, o wymiarach 6,5 x 1,9 m, w pierwszym i trzecim rzędzie. Pomiędzy nimi, w środkowym rzędzie, miały znajdować się cztery mogiły jednostkowe o wymiarach 1,0 x 1,9 m. Projekt ten nie przewidywał alejki, a osobom odwiedzającym cmentarz, po wejściu po schodach umieszczonych w skarpie, dalszą drogę do wnętrza nekropolii zagradzałaby pierwsza z mogił zbiorowych. Dwa lata później, w 1923 r. zatwierdzony został zmodyfikowany projekt cmentarza, w którym wprowadzona została krótka alejka prowadząca od wejścia do drugiego rzędu mogił, zaś pierwszy grób zbiorowy został podzielony na dwa mniejsze (2,35 x 1,9 m), położone po obu jej stronach. Wprowadzono także symetrię w rozmieszczeniu mogił jednostkowych w drugim rzędzie, dodając piąty grób. Projekt
ten został zrealizowany, aczkolwiek z modyfikacjami. Groby pierwszego rzędu są mniejsze, niż planowano, gdyż spoczywa w nich po dwóch, nie zaś po czterech żołnierzy. W przypadku największej mogiły zbiorowej w trzecim rzędzie zrezygnowano z jednego nagrobka, ograniczając ich liczbę do dwóch.

Niewiele wiadomo o wyglądzie samych grobów. Zachowana fotografia archiwalna pokazuje, że nasypy mogił jednostkowych były najprawdopodobniej obramowane darnią. Fragment ciosu granitowego odnaleziony na skraju grobu nr 7, w warstwie humusu podczas prac archeologicznych przeprowadzonych podczas renowacji, może wskazywać, że w którymś momencie, w okresie międzywojennym, mogiły zostały obramowane ciosami granitowymi. Ich nasypy były niewysokie, płaskie i obsadzone kwiatami. Według projektu, mogiły miały zostać oznakowane prostymi krzyżami o wysokości 75 cm, jednak ostatecznie użyto innych typów nagrobków. Reprezentują one dwie formy – wyższe, bardziej rozbudowane, usytuowane na mogile zbiorowej w trzecim rzędzie oraz niższe, pięcioboczne, z reliefem w formie Krzyża Żelaznego, ustawione na mogiłach w dwóch pierwszych rzędach. Nagrobki były pomalowane białą farbą: w całości (na mogile zbiorowej) lub tylko ich partie poza reliefem (pozostałe), zaś inskrypcje wykonano w kolorze czarnym. Zwraca uwagę pięć różnych krojów czcionki użytej do wykonania inskrypcji, co stoi w sprzeczności z zasadą ujednoliconego wystroju nekropoli wojennych.

Projekty cmentarza obejmowały także zieleń. Przestrzeń pomiędzy mogiłami porastała trawa. Ogrodzenie stanowił zwarty żywopłot świerkowy lub jodłowy, przycinany od góry, szczelnie otaczający wnętrze cmentarza. Jego teren dodatkowo otaczało ogrodzenie z trzech pasm drutu kolczastego, wykonane dla ochrony przed zwierzętami. Mimo, iż projekt przewidywał, że w linii żywopłotu, w narożnikach i w połowie długości boku zostaną posadzone drzewa liściaste, wybrano dla nich inne miejsca. Jedną z lip posadzono tuż za największą mogiłą zbiorową, w połowie jej długości. Pozostałe drzewa, brzozy i lipy posadzone zostały po zewnętrznej stronie żywopłotu. Z upływem czasu, drzewa rozrosły się i pochyliły, żywopłot świerkowy zaniknął, a obrys cmentarza, wyznaczony przez zachowany starodrzew, stał się owalny.

Żołnierze pochowani na cmentarzu
W 1921 r. powstał pierwszy projekt rozmieszczenia mogił zbiorowych i jednostkowych oraz przyporządkowania do nich poległych żołnierzy, których szczątki miały zostać podjęte z mogił polowych znajdujących się w okolicy. W dwóch mogiłach zbiorowych i czterech jednostkowych miało wówczas spocząć 27 żołnierzy armii niemieckie (dwudziestu znanych i siedmiu bezimiennych) oraz dwóch żołnierzy armii rosyjskiej. Po pewnym czasie, notatkę z ogólną liczbą pochowanych 29 przekreślono, zmieniając na 32, jednak wykazu nie uzupełniono o dane dodatkowych trzech żołnierzy.

Układ poległych w poszczególnych mogiłach na cmentarzu w Romotach wg pierwszego projektu z 1921 r.:
Grób nr 1: Krgsfr. Ludwig Köhler, Res. Inf. Rgt. 226, + 25.10.14; Ers. Res. Ernst Roßdeutscher, 4. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 21.10.14; Musk. [unbek.] Aust, 7. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 29.10.14; Musk. Heinrich Bannert, 12. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, +?; Musk. [unbek] Schröder, Truppenteil unbekant, +?;
Grób nr 2: Obrlt. Gustav Nettekoven, 10. Komp. Res. Inf. Rgt. 231, + 23.10.14; Krgsfr. Adolf Karl Wolter, 7. Komp. Res. Inf. Rgt. 231, + 29.10.14; 1 Unbekannter;
Grób nr 3: Offz. Stellv. Karl Michael, 6. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 24/25.10.14;
Grób nr 4: Wehrm. Heinrich Seifer, 7. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 24.10.14;
Grób nr 5: Ers. Res. Emil Hilbig, 8. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 30.10.14;
Grób nr 6: Musk. [unbek] Moser, Truppenteil unbekant, +?; Musk. [unbek] Springer, Truppenteil unbekant, +?; Krgsfr. Gerhard Grundmann, Res. Inf. Rgt. 226, +?; Krgsfr. Alfred Lachmann, Truppenteil unbekant, +?; Krgsfr. Otto Lachmann, Truppenteil unbekant, +?; Krgsfr. [unbek] Simon, Truppenteil unbekant, +?; Gefr. Karl Langrock, 5. Komp. Res. Inf. Rgt. 231, + 23.10.14; Wehrm. Franz Kitzing, Res. Inf. Rgt. 231, + 23.10.14; Wehrm. Hermann Kramer, Res. Inf. Rgt. 231, + 23.10.14; Krgsfr. Ernst Borrmann, Res. Inf. Rgt. 226,
+?; 6 Unbekannte, +?; Russen: 2 Unbekannte, +?.

W kolejnym projekcie rozplanowania cmentarza wojennego w Romotach, zatwierdzonym 16 lutego 1923 r., zmieniono układ mogił pierwszego rzędu. Zamiast jednej długiej mogiły zbiorowej, zaplanowano dwie mniejsze, położone po obu stronach krótkiej alejki wiodącej od schodów wejściowych do środkowego rzędu grobów. Dodano także jedną mogiłę w drugim rzędzie. Miało w niej spocząć czterech nieznanych żołnierzy armii niemieckiej.

Zmianom uległo także planowane wcześniej rozmieszczenie poległych w poszczególnych mogiłach, szczególnie w pierwszym i drugim rzędzie. Zmiany te, np. przeniesienie szczątków ochotnika Adolfa Karla Woltera, miały na celu wyrównanie różnic w liczbie żołnierzy spoczywających w każdej z mogił zbiorowych. Dodatkowo, do największej mogiły zbiorowej w trzecim rzędzie złożono trzech nieznanych żołnierzy armii niemieckiej, których szczątki zostały odnaleziono już po zestawieniu pierwszego wykazu poległych spoczywających na cmentarzu w Romotach.

Układ poległych w poszczególnych mogiłach na cmentarzu w Romotach wg drugiego projektu z 1923 r.:
Grób nr 1: Krgsfr. Ludwig Köhler, Res. Inf. Rgt. 226, + 25.10.14; Ers. Res. Ernst Roßdeutscher, 4. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 21.10.14; Krgsfr. Adolf Karl Wolter, 7. Komp. Res. Inf. Rgt. 231, + 29.10.14;
Grób nr 2: Musk. [unbek.] Aust, 7. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 29.10.14; Musk. Heinrich Bannert, 12. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, +?; Musk. [unbek] Schröder, Truppenteil unbekant, +?;
Grób nr 3: Obrlt. Gustav Nettekoven, 10. Komp. Res. Inf. Rgt. 231, + 23.10.14;
Grób nr 4: Offz. Stellv. Karl Michael, 6. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 24/25.10.14;
Grób nr 5: Wehrm. Heinrich Seifer, 7. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 24.10.14;
Grób nr 6: Ers. Res. Emil Hilbig, 8. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 30.10.14;
Grób nr 7: 4 unbek. Deutsche Soldaten;
Grób nr 8: Musk. [unbek] Moser, Truppenteil unbekant, +?; Musk. [unbek] Springer, Truppenteil unbekant, +?; Krgsfr. Gerhard Grundmann, Res. Inf. Rgt. 226, +?; Krgsfr. Alfred Lachmann, Truppenteil unbekant, +?; Krgsfr. Otto Lachmann, Truppenteil unbekant, +?; Krgsfr. [unbek] Simon, Truppenteil unbekant, +?; Gefr. Karl Langrock, 5. Komp. Res. Inf. Rgt. 231, + 23.10.14; Wehrm. Franz Kitzing, Res. Inf. Rgt. 231, + 23.10.14; Wehrm. Hermann Kramer, Res. Inf. Rgt. 231, + 23.10.14; Krgsfr. Ernst Borrmann, Res. Inf. Rgt. 226,
+?; 6 Unbekannte, +?; Russen: 2 Unbekannte, +?

Nie był to jednak koniec zmian w rozplanowaniu ułożenia nagrobków poległych na tym cmentarzu. Nie wiadomo, czy dalsze korekty zostały wprowadzone na podstawie kolejnego projektu czy samorzutnie, podczas budowy cmentarza. Wydaje się, że prace zakończono dopiero w 1924 r., chociaż brak o tym informacji w ujawnionych dotychczas dokumentach. Jedyną przesłanką, dosyć wątłą, jest błąd na nagrobku Emila Hilbiga. Jako datę jego śmierci podano rok 1924, zamiast 1914. Omyłkowe podawanie bieżącej daty rocznej jest częstym błędem pisarskim.

Układ poległych w poszczególnych mogiłach na cmentarzu w Romanowie
wg inskrypcji nagrobnych:
Grób nr 1: Hier ruhen / 2 unbek. Deutsche / + 1914;
Grób nr 2: Hier ruhen / 2 unbekannte / Deutsche Helden / + 1914;
Grób nr 3: Hier ruht / Ob. Ltn. Nettekoven / 10/R.I.R. 231 + 23.10.14;
Grób nr 4: Hier ruht / 1 unbek. Deutscher / + 1914;
Grób nr 5: Hier ruht / Ers. Res. Emil Hilbig / 8/R.I.R. 226 + 30.10.24 / +1914;

Grób nr 6: Hier ruht / Kriegsfrw. / Alfred Karl Wolter / 7/R.I.R. 231 / +29.10.1914;
Grób nr 7: Hier ruht / Kriegsfrw. / Ernst Borrmann / R.I.R. 226 / + 1914;
Grób nr 8, nagrobek północny: Hier ruhen / Kriegsfrw. Gerh. Grundmann / Landw. Köhler, Alfr. Lachmann / Otto Lachmann / Res. Rossdeutscher / 4/Res. I. R. 226 / Simon, Gefr. Karl Langrock / Wehrm. Franz Kitzing, Max Dorn / Wehrm. Herm. Kramer / 5/231 +23.10.14;
Grób nr 8, nagrobek południowy – niezachowany. Na podstawie wykazu poległych z 1923 r. powinny być na nim wymienione nazwiska: Aust, Bannert, Schröder, Michael, Seifer, Moser, Springer oraz pięciu nieznanych żołnierzy armii niemieckiej i dwóch armii rosyjskiej.

W wykazie poległych spoczywających na cmentarzu w Romotach, sporządzonym przez M. Dehnena znajdują się rozbieżności, które jednak najprawdopodobniej wynikają z odtwarzania notatek przez autora po utracie oryginalnych spisów. Nie wymienia on nazwiska ochotnika Ludwiga Köhlera z 226. Rezerwowego Pułku Piechoty, wzmiankuje za to żołnierza tego samego pułku nazwiskiem Otto, który nie pojawia się na żadnym wykazie poległych, ani w inskrypcjach. Z kolei Maxa Dorna z 231. Rezerwowego Pułku Piechoty u Maxa Dehnena odnajdujemy w wykazie poległych pochowanych na cmentarzu majątku Romoty, gdy z pewnością spoczywa on na omawianym cmentarzu wojennym.

Stan zachowania i ochrony prawnej cmentarza
Przez pół wieku po zakończeniu II wojny światowej, cmentarz w Romotach, podobnie jak inne nekropole wschodniopruskie, pozostawał zapomniany. Na fotografiach wykonanych w 1987 r. na potrzeby pierwszej polskiej dokumentacji konserwatorskiej widoczne są nagrobki zasypane opadłymi gałęziami, przechylone lub przewrócone. Mieszkańcy wsi wspominają, że upadek dużych konarów lipy był przyczyną wywrócenia nagrobków znad mogiły zbiorowej. Jeden z nich, stojący dawniej w południowej części grobu, zniknął, a jego losy są nieznane. Mniejsze nagrobki, znad mogił pierwszego i drugiego rzędu, posiadały ubytki na narożnikach oraz w częściach frontowych.

Do czasu renowacji w 2015 r. mogiły nie miały obramowań. Przed każdą z nich znajdowało się ułożone z kamieni polnych niewielkie półkole, w którym mieszkańcy wsi stawiali znicze i składali sztuczne kwiaty.
Trudno stwierdzić, w jaki sposób zanikł żywopłot świerkowy, po którym nie ma nawet pozostałości pni. Być może usunięto go jeszcze w okresie międzywojennym.

Cmentarz wojenny w Romotach został objęty opieką konserwatorską w 1987 r., w wyniku sporządzenia podstawowej dokumentacji w postaci karty cmentarza. Cztery lata później, wojewódzki konserwator zabytków roztoczył nad nim opiekę prawną poprzez wpis do rejestru zabytków ówczesnego województwa suwalskiego nr rej A-888 z 27.11.1991 r. (po reformie administracyjnej, w województwie warmińsko-mazurskim obecny nr A-3233).
Pierwsze powojenne prace remontowe przeprowadzone zostały w latach 1994-1995 ze środków Niemieckiego Ludowego Związku Opieki nad Grobami Wojennymi. Wykonał je Saturnin Siemion, a uczestniczyła w nich młodzież niemiecka. Niestety, z działań tych nie zachowała się żadna dokumentacja. Prawdopodobnie przeprowadzono wówczas prace porządkowe, przycięto zbędne gałęzie, naprawiono nagrobki, w tym ustawiono na powrót zachowany duży nagrobek w północnej części mogiły zbiorowej. Uczytelniono także inskrypcje na nagrobkach.
Od początku drugiej dekady XXI w. opiekę nad cmentarzem wojennym w Romotach sprawuje gmina Kalinowo. Niestety, w tym czasie poważnemu uszkodzeniu uległa część stoku wzgórza na którym położony jest cmentarz, podcięta podczas prac związanych z poszerzaniem drogi gruntowej. Zniszczono wówczas teren na przestrzeni około 1-1,5 m w głąb nekropoli. W rezultacie, dwa groby położone w pierwszym, wschodnim rzędzie mogił, zostały naruszone w górnej i środkowej części jam grobowych na przestrzeni co najmniej 50 cm. Odsłonięty wschodni stok wzgórza cmentarnego nie został zabezpieczony i podlegał silnej erozji. W czasie prac związanych z poszerzaniem drogi zniszczono też najniższy stopień betonowych schodów prowadzących na wzgórze cmentarne.

Prace renowacyjne
Prace renowacyjne miały na celu nadanie nekropolii wystroju zbliżonego do stanu z okresu międzywojennego, z uwzględnieniem zmian w strukturze cmentarza, powstałych w wyniku upływu czasu. Zasób informacji archiwalnych, dostępnych przed rozpoczęciem prac, był bardzo ograniczony. Autorzy
dysponowali zaledwie jedną fotografią wydaną w okresie międzywojennym w formie pocztówki, przedstawiającą centralną część cmentarza oraz wiedzą dotyczącą zasad realizacji cmentarnictwa wojennego w byłych Prusach Wschodnich. Widoczne na fotografii szczegóły wystroju nekropoli oraz znajomość zasad, jakimi kierowali się budowniczowie wschodniopruskich cmentarzy Wielkiej Wojny, pozwoliły na określenie zakresu prac renowacyjnych.

Sformułowanie celów i efektów jakie miała przynieść renowacja poprzedzone zostało szczegółowymi oględzinami oraz wykonaniem dokumentacji fotograficznej i pomiarowej cmentarza. Zarysy mogił były zupełnie nieczytelne i pozbawione, poza nagrobkami, jakichkolwiek oznaczeń – obramowań z ciosów kamiennych lub betonowych. Jedynie bezpośrednio przed nagrobkami znajdowały się niewielkie przestrzenie, wyznaczone przez ułożone półkoliście kamienie polne. Nie wyznaczały one jednak rzeczywistych zasięgów mogił. W wyniku szczegółowej obserwacji powierzchni cmentarza udało się uchwycić jedynie przybliżony zasięg północnego skraju mogiły zbiorowej.
Z biegiem czasu, od okresu międzywojennego, znaczące zmiany w wystroju cmentarza nastąpiły w roślinności. Drzewa z nasadzenia wzdłuż granicy nekropolii rozrosły się, a ich korony zamknęły się nad całą przestrzenią cmentarza, blokując dostęp promieni słonecznych oraz wody deszczowej. Najprawdopodobniej dlatego negatywnym wynikiem zakończyły się poszukiwania reliktów roślinności zielnej związanej z kompozycją cmentarza.

Na wstępnym etapie prac, poza wykonaniem szczegółowej dokumentacji fotograficznej stanu zachowania nekropolii, cały jej teren przeszukano z użyciem wykrywacza metalu. Poza sygnałami wskazującymi na występowanie w warstwie humusu niewielkich przedmiotów żelaznych – kawałków drutu – detektor nie wykazał występowania siatek żelaznych, którymi często zabezpieczano groby przed rozkopywaniem przez zwierzęta. Zatem w ten sposób nie udało się uzyskać informacji o zasięgu / wymiarach poszczególnych mogił oraz o ewentualnym istnieniu innych grobów, niż te oznakowane nagrobkami na powierzchni. Do ustalenia liczby oraz zasięgów mogił posłużyły wyniki archeologicznych badań wykopaliskowych. Ich zakres był ograniczony do niezbędnego minimum, podyktowanego charakterem prac renowacyjnych.
Pierwszy etap prac renowacyjnych polegał na uprzątnięciu terenu nekropolii z gałęzi, śmieci i opadłych liści. Wszystkie zachowane nagrobki betonowe zostały powleczone preparatem Algo-Clear. Czynność tę należało wykonać kilka dni przed dalszymi pracami przy nagrobkach, by użyty środek chemiczny mógł
zadziałać.

W celu rekonstrukcji pierwotnego zasięgu mogiły zbiorowej i mogił jednostkowych niezbędne było częściowe odhumusowanie powierzchni cmentarza wokół skrajów mogił i w strefach poza mogiłami w przestrzeni grzebalnej. Łączna powierzchnia cmentarza przewidziana do odhumusowania wynosiła
70 m2. W celu wstępnego rozpoznania stratygrafii nawarstwień na cmentarzu założono dwa wykopy sondażowe. Wykop 1 (100 x 300 cm) założono w strefie przypuszczalnego północnego skraju mogiły zbiorowej. Wykop 2 (200 x 220 cm) obejmował północny skraj środkowego rzędu mogił. Prace ziemne w obrębie obu wykopów ograniczone zostały do zdjęcia warstwy humusu i oczyszczenia stropu warstwy zalegającej pod humusem. Głębokość obu wykopów wynosiła 20-25 cm.
W wykopie 1, bezpośrednio pod warstwą humusu – brunatnoszarego, drobno-, średnio- i gruboziarnistego piasku, w części południowej odsłonięto zarys stropu wypełniska północnego skraju jamy grobowej. Miąższość warstwy humusu, w strefie poza wypełniskiem skraju jamy grobowej wynosiła do 15 cm. Natomiast nad jamą grobową nie przekraczała 4-5 cm, co wskazywało, że pierwotnie mogiła zbiorowa przykryta była niewielkim nasypem ziemnym. Jama grobowa wkopana została w beżowojasnoszary, drobno- i średnioziarnisty piasek gliniasty mocny. Wkop północnego skraju jamy grobowej był regularny z niemal prostą krawędzią północną i zaokrąglonymi narożnikami północno-wschodnim i północno-zachodnim. Szerokość jamy grobowej mierzona wzdłuż linii wschód –
zachód wynosiła 2 m. Wypełniał ją beżowojasnoszary, drobno- i średnioziarnisty piasek gliniasty mocny, przemieszany z dużą ilością rozłożonego wapna. Południowo zachodni narożnik wykopu 2 przylegał południową krawędzią do północnego boku nagrobka z grobu nr 7. Zasięg wykopu 2 w kierunku północnym podyktowany został koniecznością sprawdzenia, czy na północ od grobu nr 7 nie znajduje się kolejna, zupełnie zatarta napowierzchniowo jama grobowa. Na taką ewentualność wskazywała asymetria w układzie nagrobków w środkowym rzędzie grobów. Na południe od osi cmentarza, wyznaczonej przez linię łączącą betonowe schody z centralną częścią mogiły zbiorowej, znajdowały się w tym rzędzie trzy betonowe nagrobki znad mogił jednostkowych, zaś na północ od tej osi tylko dwa. Różnica w liczbie nagrobków uprawdopodobniała hipotezę o lokalizacji kolejnego jednostkowego grobu na północ od grobu nr 7.

Przestrzeń wykopu 2 wzdłuż linii wschód-zachód określona została na podstawie przeciętnej długości mogił nad grobami jednostkowymi na cmentarzach wojennych z czasów I wojny światowej i długości północnego skraju wkopu mogiły zbiorowej, odsłoniętego w wykopie 1.
W części północnej, północno-wschodniej i wschodniej wykopu 2 odsłonięty został rozbudowany system korzeniowy brzozy, rosnącej bezpośrednio przy północno-wschodnim narożniku tego wykopu, co uniemożliwiło dalszą eksplorację. Natomiast w południowo-zachodniej części wykopu 2, bezpośrednio pod warstwą humusu o miąższości do 15 cm, odsłonięty został strop warstwy calca archeologicznego: beżowojasnoszarego, drobno- i średnioziarnistego piasku gliniastego mocnego. Nie natrafiono w nim na zarys północnego skraju wkopu jamy grobowej grobu 7 ani na kolejną jamę grobową, która hipotetycznie mogła się znajdować na północ od grobu 7. W tej samej części wykopu, w bezpośrednim sąsiedztwie nagrobka z grobu 7, w warstwie humusu, natrafiono na pojedynczy, średniej wielkości kamień ze śladami obróbki kamieniarskiej, pochodzący z obramowania mogiły. Znalezisko to sugerowało, że najprawdopodobniej pierwotnie wszystkie mogiły na cmentarzu były obramowane obrzeżami z ciosów kamiennych. Położenie ciosu granitowego obrzeża mogiły poza obrysem wkopu jamy grobowej wskazywało, że wkopy pod pochówki szczątków złożonych na cmentarzu w 1923 r. były bardzo wąskie – ich szerokość nie przekraczała najprawdopodobniej 50-60 cm. W przeciwnym przypadku północny skraj jamy grobowej grobu 7 zostałby odsłonięty w wykopie 2.

W ramach prac archeologicznych odhumusowano także południową i środkową część cmentarza na przestrzeni około 35 m2 wokół zachowanych nagrobków i grobów jednostkowych oraz południowej części mogił zbiorowej. Stwierdzono, że na całym obszarze, bezpośrednio pod warstwą humusu
o miąższości 15-19 cm, zalegał strop warstwy calca archeologicznego w którym nie odnotowano żadnych wkopów lub innych śladów wskazujących na występowanie tam niewykrytych wcześniej jam grobowych.

Stan zachowania większości nagrobków betonowych był dobry. Jedynie nagrobek znajdujący się w południowo zachodniej części cmentarza, usytuowany na mogile zbiorowej, pozbawiony był górnej płyty z inskrypcją. Zachowała się z niego jedynie betonowa podstawa. Ponadto, cztery inne nagrobki miały niewielkie uszkodzenia w postaci ukruszeń i spękań. Ubytki uzupełniono zaprawą betonową. Wszystkie nagrobki zostały pomalowane w całości na biało farbą akrylową do betonu Aksilbet, inskrypcje zaś uczytelniono tą samą farbą w kolorze czarnym. Wokół wszystkich mogił ułożone zostały granitowe obrzeża z wielobarwnego kamienia łamanego. Obrysy wewnętrzne mogił jednostkowych, wyznaczone przez obrzeża kamienne, w środkowym rzędzie grobów, miały wymiary 180 (wschód-zachód) x 80 cm (północ-południe). W przypadku mogiły zbiorowej obrys ten miał wymiary: 700 (północ-południe) x 200 cm (wschód-zachód). Ze względu na podcięcie – zniszczenie wschodniego skraju wzgórza cmentarnego, długość mogił w skrajnym, wschodnim rzędzie grobów, musiała zostać zmniejszona do 120 cm.
Cały teren cmentarza nawieziono nawozem mineralnym Fruktovit Plus. Następnie na mogiłach zasadzono barwinek i rozchodnik olbrzymi, zaś przestrzeń między mogiłami i skraje cmentarza obsiano trawą Graminex Shadow. Wzdłuż północnej, zachodniej i południowej granicy nekropolii posadzono krzewy berberysu.

---

Opracowano na podstawie: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Renowacje cmentarzy wojennych
w Romanowie i Romotach, gm. Kalinowo, woj. warmińsko-mazurskie, [w:] Cmentarze wojenne I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony, Białystok 2018.

---

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/