Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski

Romanowo (Romanowen, Heidenfelde), okręg grobowniczy nr 41 (Kreis Lyck), cmentarz nr 1085
Cmentarz położony jest na południowym stoku niewielkiego wyniesienia morenowego, w strefie moreny falistej i pagórkowatej, w odległości 470 m na wschód od Romanowa, bezpośrednio po południowej stronie drogi z Romanowa do Borzym, na działce nr geod. 74, obręb Romanowo. Spoczywa
na nim 207 żołnierzy armii niemieckiej i 30 żołnierzy armii rosyjskiej.

Rozplanowanie cmentarza
Prace nad organizacją cmentarza rozpoczęto około połowy 1920 r. Nekropolę rozmieszczono na planie wydłużonego trapezu (wg projektu 25,20 x 33,80 x 19,40 x 33,20 m), z osią zorientowaną wzdłuż linii wschód – zachód. Wejście znajdowało się od strony wschodniej, ze ścieżki odchodzącej od drogi łączącej wieś Romanowo z Borzymami. Już pierwszy szkic rozplanowania cmentarza zakładał wydzielenie dwóch stref, rozmieszczonych na trzech terasach. Pierwszą, obejmującą najniższy i środkowy poziom miało tworzyć dziesięć prostokątnych w zarysie mogił zbiorowych. Za nią, w zachodniej części nekropoli planowano złożenie ośmiu grobów jednostkowych, po cztery z każdej strony kolistego placu.
Pod koniec lipca 1920 r. naszkicowany został drugi projekt nekropoli, przewidujący we wschodniej i centralnej części cmentarza, zamiast dziesięciu mniejszych – cztery duże mogiły zbiorowe, na planie kwadratu (5,0 x 5,0 m), rozmieszczone symetrycznie po dwie, na północ i południe od alejki.
Podstawy kopców miały zostać wzmocnione murem z kamieni polnych, wysokim na 45 cm. Całkowita planowana wysokość mogiły miała wynosić 1,5 metra (ryc. 3.2). Ideę tę utrzymano w projekcie nekropoli zatwierdzonym 20 października 1921 r.. Skorygowano wówczas plan placu w zachodniej części cmentarza, z kolistego na prostokątny. Wzdłuż jego zachodniej krawędzi miał zostać wzniesiony pomnik ku czci poległych. Pierwsze szkice przedstawiają wysoką stele zamkniętą łukiem odcinkowym, zwieńczoną Krzyżem Żelaznym. W zatwierdzonym projekcie nekropolii z 1921 r. pomnik przedstawiono jako niższą (1,8 m wysokości) konstrukcję murowaną z kamieni polnych, z pamiątkową tablicą umieszczoną w części centralnej. Ostatecznie, pomnik nie został wzniesiony, zaś w jego miejscu zasadzono lipę. Przy wejściu
na placyk, wzdłuż jego wschodnich krawędzi zaplanowano ławki.

Projekt zawiera także informację o wymaganych typie nagrobków na mogiłach jednostkowych, podając ich numer katalogowy, prawdopodobnie odwołujący się do instrukcji obowiązującej w ówczesnym Kreis Lyck. Zaprojektowano również rośliny. Powierzchnia cmentarza, poza mogiłami i aleją miała zostać zadarniowana. Na nasypach mogił zbiorowych przewidywano nasadzenia rozchodników, a na kulminacji – jeżyn lub róż pomarszczonych. Mogiły jednostkowe w zachodniej części nekropolii miały zostać obsadzone barwinkiem. Od wejścia na teren cmentarza, po obu stronach alei zaplanowano brzozy, zaś wzdłuż granic nekropolii lipy lub klony.

Z dokumentacji powykonawczej wiadomo, że podczas budowy cmentarza wprowadzone zostały korekty projektu: dodano dwie mogiły jednostkowe w zachodniej części nekropoli, zrezygnowano z pomnika z pamiątkową inskrypcją, zmieniono także formę tablic nagrobnych oznakowujących mogiły zbiorowe. Pozostałe zmiany są możliwe do odtworzenia na podstawie współczesnego wyglądu cmentarza.
Ogólne założenia rozplanowania cmentarza są czytelne i pokrywają się z projektami z lat 20. XX w. Upływ czasu spowodował erozję stoków mogił zbiorowych. Ich współczesne wymiary wynoszą: grób 9: N-S: 600 cm, E-W: 600 cm; grób 10: N-S: 650 cm, E-W: 500 cm; grób 11: N-S: 600 cm, E-W: 550 cm, grób 12: N-S: 650 cm, E-W: 550 cm. W zachodniej części cmentarza znajduje się dziesięć stojących nagrobków betonowych ustawionych nad grobami jednostkowymi (z wyjątkiem mogiły nr 13, w której spoczywa dwóch żołnierzy), rozmieszczonych symetrycznie po pięć, po północnej i południowej stronie prostokątnego placu. Zarysy mogił jednostkowych są obecnie nieczytelny. Planowane obramowania mogił nie zostały zbudowane lub uległy zniszczeniu. Granice alejki, kwater z mogiłami zbiorowymi oraz prostokątnego placu w zachodniej części cmentarza zostały wyznaczone ciosami kamiennymi. Alejka
i prostokątny plac zostały wysypane żwirem, pozostała przestrzeń pokryta trawą. W północno zachodniej części cmentarza ustawiono w 1996 r. kamień pamiątkowy z inskrypcją: CMENTARZ WOJENNY / 1914-1918 / SOLDATENFRIEDHOF / ROMANOWEN. Na północnym i południowym skraju prostokątnego placu znajdują się umieszczone symetrycznie dwie ławki na betonowych podstawach. Jak wspomniano, według projektu, cztery kopce we wschodniej części nekropolii miały posiadać kamienne obramowania. Współcześnie, stoki kurhanów są piaszczyste, bez śladów wzmocnień, o około 1,5 metra dłuższe
niż w projekcie. Za faktem, iż zrezygnowano ze wzmacniania podstaw mogił zbiorowych przemawia również inna konstrukcja nagrobków. Pierwotnie, miały mieć one formę prostokątnych, betonowych tablic wmurowanych pionowo w kamienne obramowania. Ostatecznie, wykonano je jako ciężkie, betonowe
płyty leżące na skrajach kopców – mogił zbiorowych. Wzdłuż granic cmentarza znajdują się nasadzenia lip, klonów i brzóz oraz wtórny żywopłot głogowy – posadzony w 1996 r.

Żołnierze pochowani na cmentarzu
Organizację cmentarza rozpoczęto około połowy 1920 r. Trudno stwierdzić, czy zaczątek nekropolii stanowiły groby złożone tutaj już podczas działań wojennych. Lista poległych spoczywających na cmentarzu w Romanowie, a także wcześniejsze notatki powstałe na etapie planowania rozmieszczenia mogił odwołują się w sposób ogólny i schematyczny do wykazów poległych i mogił polowych sporządzone przez jednostki XX Korpusu Armijnego.

Według pierwszego, wstępnego projektu rozmieszczenia mogił, w ośmiu jednostkowych i dziesięciu masowych mogiłach miało spocząć 204 żołnierzy armii niemieckiej, w tym ośmiu znanych z nazwiska i 196 bezimiennych oraz 30 nieznanych żołnierzy armii carskiej. Stan identyfikacji żołnierzy armii niemieckiej wynikał zapewne z notatek dokumentujących pochówki polowe.
Układ mogił w pierwszym projekcie cmentarza:
Grób nr 1: Hptm. d. Ldw. Martin Willy;
Grób nr 2: unbek. [późniejszy dopisek ołówkiem: prawdopodobnie Wadelm,
R.I.R. 231 – przyp. aut];
Grób nr 3: Ltn. d. Res. Julius Brandt;
Grób nr 4: Offz. Stellv. Willy Ueberschaer;
Grób nr 5: Ltn. d. Res. Benno von Platen;
Grób nr 6: Major Friedrich Trützschler v. Falkenstein;
Grób nr 7: Obltn. d. Ldw. a. D. Rudolf Serda;
Grób nr 8: Ltnt. a. D. Julius Draeger;
Grób nr 9: Massengrab enthalten 42 unbek deutsche Soldaten;
Grób nr 10: Massengrab enthalten 25 unbek deutsche Soldaten;

Grób nr 11: Massengrab enthalten 25 unbek deutsche Soldaten;
Grób nr 12: Massengrab enthalten 34 unbek deutsche Soldaten;
Grób nr 13: Massengrab enthalten 14 unbek. deutsche Soldaten, 1 unbek, Russ. Offizier, 15 unbek. Russ. Mannschaften;
Grób nr 14: Massengrab enthalten 14 unbek. Russen;
Grób nr 15: Massengrab enthalten 21 unbek deutsche Soldaten;
Grób nr 16: Massengrab enthalten 19 unbek deutsche Soldaten;
Grób nr 17: Massengrab enthalten 16 unbek deutsche Soldaten 9;
Grób nr 18: niewymieniony w wykazie, wg szkicu przeznaczony na szczątki ekshumowane z cmentarza wiejskiego.
Na podstawie zachowanych dokumentów niemożliwe jest jednoznaczne stwierdzenie, czy plan ten został zrealizowany. Z innych cmentarzy wschodniopruskich znane są bowiem sytuacje, wskazujące, że rzeczywisty układ mogił nie jest zgodny z rozmieszczeniem nagrobków, których ostateczne usytuowanie podyktowane było względami estetycznymi. W przypadku cmentarza w Romanowie, trudno na obecnym etapie rozpoznania archiwalnego rozstrzygnąć, w którym momencie zmieniono projekt rozplanowania nekropolii, zastępując dziesięć mogił zbiorowych czterema większymi kopcami – tumulusami.
Według inskrypcji nagrobnych, w każdym z nich spoczywają szczątki pięciu zidentyfikowanych i 44 nieznanych żołnierzy armii niemieckiej. W dwóch mogiłach położonych bliżej środka nekropoli pochowano także po piętnastu nieznanych żołnierzy armii rosyjskiej, w tym jednego oficera. Informacja ta,
zapisana w wykazie poległych sporządzonym na potrzeby pierwszego projektu rozplanowania cmentarza, nie została przeniesiona do ostatecznego wykazu poległych spoczywających na cmentarzu w Romanowie, czyli nie wiemy, w której z której mogile spoczywa ten oficer. Z pochowanymi tutaj żołnierzami armii carskiej wiąże się jeszcze jeden problem. Inskrypcje nagrobne znad trzech tumulusów informują, że spoczywa tutaj łącznie 45 żołnierzy tej armii – po piętnastu w każdym z nich. Tymczasem, wykazy poległych, zarówno pierwszy, jak też ostateczny wzmiankują trzydziestu poległych. Taka liczba widnieje
także na projektach rozplanowania nekropolii: po piętnastu żołnierzy armii rosyjskiej pochowanych we wschodnich częściach mogił nr 9 i 10. Znajduje to także potwierdzenie w innych dokumentach archiwalnych i publikowanych opracowaniach. Możliwe sposoby rozstrzygnięcia tej kwestii zostaną przedstawione w dalszej części tekstu.
Pomiędzy połową 1920 r. a październikiem 1921 r. zostały ustalone dane personalne kolejnych dwudziestu żołnierzy armii niemieckiej, pochowanych pierwotnie jako bezimienni polegli. Można domniemywać, że nastąpiło to w trakcie ekshumacji ciał z grobów polowych, na podstawie dokumentów lub przedmiotów odnalezionych przy poległych. Fakt ten mógł mieć wpływ na zmianę koncepcji
rozplanowania nekropolii, gdyż pierwotnie założono, że znani z nazwiska żołnierze armii niemieckiej będą spoczywać w jednostkowych mogiłach w zachodniej części cmentarza. Ostatecznie, według inskrypcji na tumulusach, w każdym z nich spoczywa po pięciu zidentyfikowanych i 44 nieznanych żołnierzy armii niemieckiej. W dwóch z nich, położonych w centralnej części nekropolii złożono także po piętnastu żołnierzy armii carskiej. Dochodzimy tutaj do problemu rzeczywistej liczby poległych ze strony rosyjskiej. Jak wskazano, wszystkie inne dokumenty potwierdzają jedynie trzydziestu pochowanych. Można zatem rozważać dwa wyjaśnienia: w trakcie budowy cmentarza, odnaleziono, ekshumowano z mogił polowych i złożono na cmentarzu w Romanowie szczątki kolejnych piętnastu żołnierzy armii carskiej, co nie zostało odnotowane ani w ostatecznym wykazie poległych, ani na powykonawczym projekcie cmentarza. Byłaby to sytuacja wyjątkowa. Z tego powodu należy przyjąć inną możliwość: błąd osób wykonujących nagrobki, na który wpływ mogła mieć powtarzalność liczby poległych we wszystkich czterech mogiłach zbiorowych. Każda z inskrypcji zawiera słowa: 44 unbek. Deutsche, dwie z nich poniżej 15 unbek. Russen, możliwy był zatem błąd polegający na powieleniu całej frazy na trzeciej inskrypcji, znad mogiły, w której pochowano tylko żołnierzy armii niemieckiej.
Ostatnimi pochowanymi na cmentarzu wojennym w Romanowie byli trzej żołnierze, których szczątki zostały przeniesione z dwóch mogił z cmentarza wiejskiego w Borzymach. Przeznaczono dla nich dwie dodatkowe mogiły, dodane już po zatwierdzeniu projektu cmentarza, w zachodniej części nekropolii, wzdłuż boku placu z ławkami. Podczas ekshumacji okazało się, że w grobie żołnierza nazwiskiem Schiller natrafiono dodatkowo na szczątki niezidentyfikowanego podoficera. Postanowiono przenieść ich do wspólnej mogiły na cmentarzu w Romanowie, łamiąc w ten sposób założenie, że w północnej części nekropolii znajdują się tylko mogiły jednostkowe.
Ostatnią kwestią dotyczącą poległych pochowanych na cmentarzu w Romanowie jest identyfikacja żołnierza spoczywającego w mogile nr 2. Początkowo, został on określony jako nieznany, z nieokreślonej jednostki. Następnie, w dokumentacji dodana została notatka prawdopodobnie Wadelm, R.I.R. 231. Na ostatecznej liście pochowanych, przy mogile nr 2 zapisano jednak nazwisko Deitzera, żołnierza tego samego pułku. Na nagrobku zaś widnieją dane Johannesa Wadehna20. Nazwisko to wzmiankuje także Max Dehnen w wykazie żołnierzy pochowanych w Romanowie, nie wspominając Deitzera. Można zatem przyjąć, że albo M. Dehnen nie korzystał w tym przypadku z wykazów poległych dostępnych w urzędach powiatowych, albo zapoznał się z niezachowanymi dokumentami wyjaśniającymi tę kwestię.

Wykaz żołnierzy pochowanych na cmentarzu wojennym w Romanowie:
Grób nr 1: Hptm. d. Ldw. Willy Martin, 1. Komp., Res. Inf. Rgt. 227, + 21.10.14;
Grób nr 2: Hptm. [unbek] Deitzer, 12. Komp. Res. Inf. Rgt. 231, +? [na nagrobku Johannes Wadehn – przyp. autorów];
Grób nr 3: Ltn. d. Res. Julius Brandt, 2. Komp. Res. Inf. Rgt. 227, + 21.10.14;
Grób nr 4: Offz. Stellv. Willy Ueberschaer, 7. Komp. Res. Inf. Rgt. 225, + 21.10.14;
Grób nr 5: Ltn. d. Res. Benno von Platen, 4. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 21.10.14;
Grób nr 6: Major Friedrich Trützschler v. Falkenstein, III. Batl. Res. Inf. Rgt. 226, + 21.10.14;
Grób nr 7: Obltn. d. Ldw. a. D. Rudolf Serda, 11. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 21.10.14;
Grób nr 8: Ltnt. a. D. Julius Draeger, 9. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 21.10.14;
Grób nr 9: Uffz. Albert Neupert, 3. Batt. Res. Feldart. Rgt. 49, + 24.10.14; Gefr. Arthur Pfeiffer, 3. Batt. Res. Feldart. Rgt. 49, +?; Kan. Martin Zeugner, 3. Batt. Res. Feldart. Rgt. 49, + 24.10.14; Kan. Wilhelm Glaubig, 3. Batt. Res. Feldart. Rgt. 49, + 24.10.14; Kan. Wilhelm Bemm, 3. Batt. Res. Feldart. Rgt. 49, +?; 44 unbekannte Deutsche; 15 unbekannte Russen;
Grób nr 10: Gefr. [unbek.] Lewitzki, Truppenteil unbek., +?; Musk. [unbek] Schmidtke, Truppenteil unbek., +?; Musk. Johann Pottolek, Truppenteil unbek., +?; Musk. Martin Kaschnierek, Truppenteil unbek., +?; Musk. Martin Dehmel, ruppenteil unbek., +?; 44 unbekannte Deutsche; 15 unbekannte Russen;
Grób nr 11: Krgsfrw. Karl Kaiser, 3. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 21.10.14; Krgsfrw. Walter Grimm, 3. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, + 21.10.14; Ers. Res. Heinrich Schmidt, 2. Komp. Res. Inf. Rgt. 226, +?; Musk. [unbek] Pietsch, Truppenteil unbek., +?; Musk. Erich Schneider, Truppenteil unbek., +?; 44 unbekannte Deutsche [inskrypcja na nagrobku: u. 15 unbek. Russen – przyp. autorów];
Grób nr 12: Uffz. Bruno Händel, 1. Komp. Res. Inf. Rgt. 227, + 21.10.14; Musk. Eugen König, 1. Komp. Res. Inf. Rgt. 228, + 25.10.14; Tromp. Julius Klopsch, Batt. Res. Feldart. Rgt. 49, +?; Kan. [unbek] Preyer, Truppenteil unbek., +?; [unbek] Neumann, Truppenteil unbek., +?; 44 unbekannte Deutsche;
Grób nr 13: Schiller [ekshumowany z cmentarza wiejskiego w Borzymach]; nieznany podoficer [odnaleziony w grobie Schillera na cmentarzu wiejskim w Borzymach];
Grób nr 14: Hptm. Ernst Schneider, 2. Btl. Res. Führpark. Rgt. 6, + 23.10.14

Stan zachowania i ochrony prawnej cmentarza
Przez 51 powojennych lat cmentarz wojenny w Romanowie trwał pozbawiony opieki. Na szczęście, poza zniszczeniem drewnianej bramki i degradacją ogrodzenia z siatki metalowej nie doszło tutaj do poważnych aktów wandalizmu. Teren cmentarza porósł samosiewami drzew i krzewów, nagrobki pokryły się mchem, część z nich pochyliła się pod uderzeniami spadających gałęzi.

W drugiej połowie lat 80. XX w. służby konserwatorskie rozpoczęły akcję dokumentowania cmentarzy wojennych. W 1988 r. dla cmentarza w Romanowie sporządzona została dokumentacja konserwatorska w postaci karty cmentarza, włączonej do archiwum ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków województwa suwalskiego pod nr ewid. 1970. Rok później, cmentarz został objęty ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków województwa suwalskiego pod nr A-698 z dn. 29.08.1998 r. (zmieniony na nr A-2871 z 29.08.1989 r. po reformie administracyjnej i włączeniu tych terenów do województwa warmińsko-mazurskiego). Decyzje administracyjne nie zmieniły jednak stanu, w którym znajdował się cmentarz. Dopiero siedem lat później, w 1996 r. przeprowadzony został pierwszy, powojenny remont tej nekropolii. Wykonawcą prac był Saturnin Siemion, znany w okolicach Ełku opiekun cmentarzy Wielkiej Wojny. Środki finansowe pochodziły z budżetu Niemieckiego Ludowego Związku Opieki nad Grobami Wojennymi w Kassel. Prawdopodobnie nie sporządzono wówczas dokumentacji przeprowadzonych prac, podobnie jak w przypadku innych takich zleceń, celem remontu było uczytelnienie elementów cmentarza, usunięcie zbędnej roślinności i rekonstrukcja zniszczonych elementów. Na podstawie zachowanych fotografii oraz śladów tego remontu zidentyfikowanych podczas prac renowacyjnych prowadzonych w 2016 r., zakres prac obejmował wówczas: wycinkę oraz usunięcie systemów korzeniowych samosiewek
drzew i krzewów, oczyszczenie z mchów i porostów nagrobków oraz odnowienie czarną farbą inskrypcji, usunięcie starej nawierzchni alejki oraz placu w zachodniej części cmentarza i wyłożenie tej przestrzeni cienką warstwą papy oraz wysypanie drobnym żwirem, uzupełnienie ławki oraz bramki o brakujące, drewniane elementy, wykonanie ogrodzenia cmentarza z drewnianych belek, ustawienie w północno-
-wschodnim narożniku głazu granitowego z inskrypcją oraz posadzenie krzewów głogu wzdłuż wszystkich krawędzi nekropoli.

Stan cmentarza po remoncie został zadokumentowany fotograficznie. Fotografie wykonał prawdopodobnie G. Willutzki, który był wówczas pośrednikiem pomiędzy biurem Niemieckiego Ludowego Związku Opieki nad Grobami Wojennymi a wykonawcą prac. Kilka lat później, zdjęcia te zostały przesłane wnuczce jednego z poległych żołnierzy pochowanych na cmentarzu w Romanowie, która poszukiwała miejsca ostatniego spoczynku swojego dziadka.
W XXI w. opiekę nad cmentarzem wojennym w Romanowie przejęła gmina Kalinowo, prowadząc od 2009 r. gminną ewidencję cmentarzy wojennych. Środki przyznawane na ten cel z budżetu wojewody warmińsko-mazurskiego pokrywają jedynie koszty dwukrotnego koszenia trawy w sezonie wiosenno-jesiennym. Prawdopodobnie, drobne prace porządkowe przeprowadzał na cmentarzu w Romanowie jeden z okolicznych mieszkańców, podejmując próby uczytelnienia inskrypcji przy użyciu czarnej farby. Niestety, nie obyło się bez dewastacji – skradziono drewniane skrzydło bramki, uzupełnione przez władze gminy po 2009 r. Upływ czasu spowodował także ubytki betonowych nagrobków: pęknięcia i ukruszenia, szczególnie narożników.

Prace renowacyjne
Przed rozpoczęciem prac renowacyjnych sporządzono dokumentację fotograficzną wszystkich elementów cmentarza. Wykonano pomiary pierśnic lip, klonów i brzóz rosnących wzdłuż jego granic. Na ich podstawie oszacowano przybliżony wiek większości drzew na 85–70 lat. Potwierdzono, że krzewy głogu są wtórnym nasadzeniem z 1996 r., wykonanym podczas pierwszej powojennej renowacji nekropolii. Niepowodzeniem zakończyła się próba odnalezienia reliktów roślinności zielnej związanej z pierwotną kompozycją cmentarza. Na wstępnym etapie prac, wnętrze cmentarza oraz jego najbliższe otoczenie oczyszczono z gałęzi, śmieci i suchej trawy pochodzącej z okresowego koszenia terenu nekropoli. Duże nagromadzenie suchych gałęzi po obu stronach zachodniej części ogrodzenia cmentarza mocno zagłuszyło rosnące tam krzaki głogu oraz zagrażało starodrzewowi.
Wszystkie zachowane nagrobki betonowe, podstawy betonowe ławek oraz filary i furtka bramki prowadzącej na cmentarz zostały powleczone preparatem Algo-Clear – płynnym biocydem na bazie wody do zwalczania bakterii, glonów, mchów i porostów. Przeznaczone do pokrycia warstwą gruboziarnistego żwiru strefy: alejki i kwadratowego placu zostały opryskane preparatem do zwalczania chwastów Roundup 450 SL. Z nagrobka mogiły zbiorowej w północno-wschodniej części cmentarza, z najgorzej zachowaną inskrypcją, odrysowano na kalce technicznej zachowaną część inskrypcji. Oczyszczono mechanicznie z mchu i porostów wszystkie nagrobki, podstawy ławek i filary bramki. Zdemontowano spróchniałe deski z siedzisk ławek. Wykonano naprawę ubytków betonowych nagrobków jednostkowych w zachodniej części cmentarza. Do naprawy użyto zaprawy do uzupełniania ubytków w betonie Sopro Repadur 50. Uzupełniono ubytki we wszystkich nagrobkach rzędu północnego oraz trzech nagrobkach rzędu południowego, z wyjątkiem nagrobków pierwszego i przedostatniego od zachodu, które nie
wymagały naprawy. Następnie wszystkie nagrobki pomalowano białą farbą akrylowo-silikonową Alsilbet. Odnowiono i zrekonstruowano inskrypcje na wszystkich nagrobkach mogił jednostkowych i zbiorowych oraz na głazie ustawionym w północno-wschodniej części cmentarza podczas renowacji przeprowadzonej w 1996 r. Renowację inskrypcji wykonano czarną farbą akrylowo-silikonową Aksilbet. Aby zapobiec dalszej erozji i osuwaniu się piasku z nasypów mogił zbiorowych na nagrobki znajdujące się ich stokach, strefy przed i wokół nagrobków obsadzono zadarniającą macierzanką zwyczajną.
W ramach renowacji nawierzchni alejki i placyku w zachodniej części cmentarza zdjęto 7-10 centymetrową warstwę zalegającego tam żwiru i piasku. Warstwa żwiru została nasypana podczas renowacji cmentarza przeprowadzonej w 1996 r. Usypano ją na warstwie papy, która miała utrudnić przerastanie chwastów. Papa została ułożona bezpośrednio na stropie warstwy gliny zwałowej. Ewentualne pozostałości wcześniejszego (pierwotnego) utwardzenia nawierzchni alejki i placyku nie zachowały się. Najprawdopodobniej uległy one usunięciu podczas prac remontowych w 1996 r. Prostokątny placyk w zachodniej części cmentarza oraz alejkę cmentarną wysypano 10-15 centymetrową warstwą kamienia łamanego). Betonowe podstawy obu ławek pomalowano białą farbą akrylowo-silikonową Aksilbet. Zamontowano nowe siedziska na obu ławkach wykonane z par desek sosnowych. Przed zamontowaniem deski zostały zabezpieczone warstwą impregnatu do drewna Drewnochron, chroniącego drewno przed wodą, promieniami UV, grzybami pleśniowymi i glonami, oraz trzema warstwami lakieru do drewna V33.
Drewniane skrzydło furtki oczyszczono mechanicznie ze starej powłoki malarskiej, a następnie pokryto je warstwą impregnatu do drewna Drewnochron i pomalowano białą matową farbą do drewna i metalu Śnieżka Super Mal. Słupy bramki pomalowano białą farbą akrylowo-silikonową Aksilbet. W celu zregenerowania trawy na mogiłach i przestrzeniach między mogiłami, obszar cmentarza, poza prostokątnym placykiem i alejką cmentarną, nawieziono nawozem do trawników Agrecoli i obsiano trawą Sahara firmy Kalnas, odporną na brak wody. Uczytelniono także zarysy wszystkich obrzeży z ciosów kamiennych, ograniczających alejkę cmentarną, prostokątny placyk oraz podstawy poszczególnych mogił zbiorowych. Łącznie odsłonięto w ten sposób około 100 mb obrzeży. Stwierdzono przy tym brak pojedynczych ciosów kamiennych w obrzeżach rozgraniczających przestrzenie poszczególnych kopców.

---

Opracowano na podstawie: Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski, Renowacje cmentarzy wojennych
w Romanowie i Romotach, gm. Kalinowo, woj. warmińsko-mazurskie, [w:] Cmentarze wojenne I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony, Białystok 2018.

---

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/