Chojny Młode, gm. Łomża, woj. podlaskie. Kompleksowa renowacja cmentarza z czasów I wojny światowej
Małgorzata Karczewska
Cmentarz wojenny Chojny Młode I położony jest na działce geodezyjnej nr 21, około 30 na północ od drogi Łomża-Ostrołęka i około 1300 m na południowy zachód od wsi.
Cmentarz wojenny Chojny Młode I został zbudowany w 1917 r. według starannego projektu, obliczonego na konkretną liczbą poległych, których ciała ekshumowano z grobów polowych znajdujących się w okolicy. W mogiłach rozmieszczonych w pięciu polach grobowych wokół pomnika, będącego centralnym punktem nekropoli spoczywa 205 żołnierzy armii niemieckiej poległych i zmarłych z powodu ran i chorób w dniach od 5 do 8 sierpnia 1915 r. Spoczywają na nim żołnierze z jednostek walczącej pod Chojnami 10. Dywizji Landwehry dowodzonej przez generała piechoty Hermanna Kurta Adalberta Clausiusa oraz operującej w okolicach Miastkowa 75. Rezerwowej Dywizji dowodzonej przez generała Maxa von Seydewitza. Obie te jednostki, walczące na prawej flance 8. Armii generała artylerii Friedricha von Scholtza, po przełamaniu w dniu 4 sierpnia pozycji rosyjskich na rzece Narew, w dniach 5-8 sierpnia nacierały na oddziały rosyjskie walczące na drugiej linii obrony. Wśród inskrypcji nagrobnych natrafimy także na polskobrzmiące nazwiska żołnierzy służących w armii niemieckiej.
Pierwsza karta cmentarza wojennego Chojny Młode I sporządzona została w 1986 r. Zamieszczony w niej szkic rozplanowania nekropoli nie był zgodny ze stanem faktycznym, ze względu na fakt utrudnionej obserwacji występującej w tamtym czasie. Z tego powodu, oraz wobec ujawnienia nowych materiałów archiwalnych, konieczne było sporządzenie nowej dokumentacji w postaci karty cmentarza, co zostało wykonane po pracach renowacyjnych przeprowadzonych w 2022 r. Wykonano wówczas rysunek dokumentacyjno-pomiarowy rozplanowania cmentarza, który jest podstawą części działań planowanych w bieżącym roku.
Cmentarz posiada czytelne rozplanowanie. Zakomponowano go na planie kwadratu z centralnym elementem jakim jest murowany z ciosów granitowych pomnik ku czci spoczywających tutaj żołnierzy. Wokół pomnika rozmieszczono pięć pól grobowych z mogiłami ułożonymi rzędowo. W trzech polach grobowych: dwóch przy wejściu oraz ostatnim, wzdłuż północnego skraju cmentarza, rzędy grobów o przebiegu W-E, zaś w dwóch polach grobowych na W i E od pomnika – o przebiegu N-S. Groby ziemne zostały przykryte niskimi kopcami i oznakowane unikalnymi granitowymi nagrobkami, na których wykuto nazwiska i jednostki poległych. Zastosowanie surowca kamiennego wymagało znacznie większego nakładu pracy w porównaniu z betonowymi nagrobkami lub drewnianymi krzyżami, którymi najczęściej znakowano groby na cmentarzach I wojny światowej na tym terenie.
Oprac. Jacek Czaplicki, Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski
Stan zachowania cmentarza wojennego i zakres planowanych prac
Do 2022 r. cmentarz zachowany był w średnim stanie, przeprowadzano na nim coroczne prace porządkowe, jednak renowacji wymagały poszczególne elementy infrastruktury cmentarnej. W najgorszym stanie były kamienne nagrobki, porośnięte mchami i porostami, które powodowały ich erozję, z całkowicie nieczytelnymi inskrypcjami, pozbawione ustabilizowanego podłoża. Jedno przęsło betonowego ogrodzenia było uszkodzone. Jesienią 2022 r. przeprowadzono prace renowacyjne polegające na oczyszczeniu nagrobków, odtworzeniu inskrypcji i zabezpieczeniu ich przed ponownym szybkim porośnięciem porostami. Wypoziomowano je także i ułożono na jednolitej wysokości. Naprawiono również przęsło ogrodzenia, a przy cmentarzu ustawiono tablicę historyczną i informacyjną.
O szczegółach przeczytaj tutaj:
Chojny Młode, gm. Łomża, woj. podlaskie. Renowacja nagrobków żołnierskich na cmentarzu z czasów I wojny światowej
Na kolejny etap prac renowacyjnych w 2023 r. zaplanowano:
I. Renowacja obelisku z ciosów granitowych w formie graniastosłupa – pomnika cmentarnego:
II. Oczyszczenie i pomalowanie ogrodzenia cmentarza.
III. Nadsypanie kopców mogił i osadzenie w nich kamiennych nagrobków.
IV. Odtworzenie nasadzenie krzewów czeremchy pospolitej i robinii akacjowej wzdłuż ogrodzenie cmentarza (po stronie wewnętrznej).
Prace budowlane i renowacyjne przeprowadzono etapami w dniach 7.09-30.10.2023 r. na podstawie programu prac konserwatorskich opracowanego przez dr Małgorzatę Karczewską. Nadzór inwestorski nad pracami sprawował dr inż. arch. Tomasz Ołdytowski, zam. ul. Kodeksu Supraskiego 28, 16-030 Supraśl.
Etap I – Renowacja obelisku z ciosów granitowych w formie graniastosłupa – pomnika cmentarnego
Przed rozpoczęciem prac część ciosów kamiennych pomnika porastały mchy i porosty. Niemal zupełnie nie zachowały się oryginalne fugi, a fugi betonowe pochodzące z wcześniejszych renowacji były w znacznym stopniu zwietrzałe i pokruszone. W ubytku fugi na tylnej płaszczyźnie pomnika rosła młoda brzoza, której korzenie częściowo naruszyły konstrukcję z ciosów kamiennych. Przerosty korzeni w obrębie fug i wnętrza pomnika, wypełnionego mieszanką piasku i żwiru oraz zaprawy cementowej, spowodowało wypadnięcie fug i obluzowanie części ciosów kamiennych w konstrukcji północnego lica pomnika. Korzenie brzozy wrosły w pomnik na głębokość ponad 1 m. Ciosy kamienne z czterech górnych wieńców lica pomnika były niemal całkowicie pozbawione spoin i tkwiły na miejscu jedynie dzięki dociążeniu przez płytę kamienną wieńczącą pomnik oraz najwyższy wieniec spojony zaprawą betonową podczas wcześniejszych, niefachowych prac renowacyjnych. Część ciosów kamiennych pokrywały zabrudzenia z czarnej farby i zaprawy cementowej powstałe podczas wcześniejszych prac renowacyjnych. W zwieńczeniu pomnika brakowało żelaznego krzyża widocznego na ikonografii archiwalnej. Inskrypcje na frontowej (południowej) i tylnej (północnej) ścianie pomnika były słabo czytelne.
Etap II – Nadsypanie kopców mogił i osadzenie w nich kamiennych nagrobków.
Przed rozpoczęciem prac kopce mogił były słabo czytelne na powierzchni gruntu, a ich niewielka wysokość powodowała, że nie stanowiły stabilnego oparcia dla kamiennych nagrobków.
Kopce zostały nadsypane po ich narysach zadokumentowanych na rysunku pomiarowym rozplanowania cmentarza wykonanym w 2022 r., do wysokości ok. 30 cm, co jest zgodne z zachowaną ikonografią i instrukcjami dla służb grobowniczych armii niemieckiej, które zbudowały ten cmentarz. Wymiary nadsypanych kopców w dolnym obrysie wynoszą 180 x 80 cm. Do nadsypania użyto piasku gliniastego (humusu) o łącznej objętości ok. 12 m3. W celu ustabilizowania nasypów mogił przykryto je biowłókniną z nasionami zadarniających gatunków traw. W przeciągu jednego sezonu wegetacji korzenie traw ustabilizują nasypy, a biowłóknna ulegnie naturalnej degradacji.
Etap III – Oczyszczenie i pomalowanie ogrodzenia cmentarza
Ogrodzenie składa się ze współczesnych paneli betonowych ustawionych asymetrycznie wzdłuż granic nekropoli, z wejściem od strony południowej, bez bramki. Przed rozpoczęciem prac panele pokrywały porosty i zanieczyszczenia, które zostały usunięte myjką wysokociśnieniową. Po oczyszczeniu panele zagruntowano preparatu CT17, gruntu głęboko penetrującego firmy CERSANIT w celu przygotowania podłoża do nałożenia powłoki malarskiej. Następnie całe ogrodzenie dwukrotnie pomalowano farbą do betonu Aksilbet w kolorze białym.
Etap IV – IV. Odtworzenie nasadzenie krzewów czeremchy pospolitej i robinii akacjowej wzdłuż ogrodzenie cmentarza (po stronie wewnętrznej).
Nasadzone wzdłuż granic cmentarza w okresie międzywojennym krzewy robinii akacjowej i czeremchy zwyczajnej zostały usunięte podczas prac porządkowych przeprowadzonych około 2009 roku. Spowodowało to radykalną zmianę warunków siedliskowych na terenie nekropoli, wynikające z braku zacienienia i szybkiego ubytku wilgotności. Dodatkowo, usuwanie roślinności zielnej przy użyciu preparatów przeciw chwastowych z dodatkiem glifosatu w formie soli potasowej spowodowało niemal całkowite zaniknięcie roślinności z wyjątkiem mchów i porostów na kamiennych nagrobkach, które nie były oczyszczane w/w preparatami. Teren nekropoli uległ degradacji biologicznej. Jednocześnie cały teren cmentarza jest systematycznie przekopywany przez krety. Odtworzenie nasadzenia krzewów wzdłuż granic cmentarza miało na celu częściowe przywrócenie warunków siedliskowych z okresu międzywojennego. Nasadzenia odtworzono wzdłuż północnego oraz wschodniego i zachodniego ogrodzenia cmentarza, po jego wewnętrznej stronie. Posadzono tu 25 krzewów robinii akacjowej, przy czym wzdłuż północnego ogrodzenia robinię akacjową nasadzono naprzemianlegle z dziesięcioma sadzonkami czeremchy pospolitej. Odstępy między sadzonkami zachowano zgodnie z zaleceniami producenta sadzonek, co umożliwi uzyskanie w przyszłości pełnego pokroju roślin.
Relacje z prac renowacyjnych obejrzysz tutaj:
Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/
