Małgorzata Karczewska

W 1915 roku, na cmentarzu parafialnym w Wysokiem Mazowieckiem wytyczona została kwatera wojenna, w obrębie której pochowano 128 żołnierzy armii niemieckiej[1]. Niewiele wiadomo na temat wyglądu tego miejsca. W sprawozdaniu z wizytacji cmentarza w Wysokiem Mazowieckiem przeprowadzonej w 1928 r. wspomniano, że z części cywilnej wydzielą ją żywopłot[2]. Pod koniec lat 20. XX w. mogiły jednostkowe żołnierzy armii niemieckiej znajdowały się także w części cywilnej nekropoli, pomiędzy pochówkami mieszkańców miasta. W odróżnieniu od części wojennej, były one zaniedbane. W 1929 r. przedstawiciel Niemieckiego Ludowego Związku Opieki nad Grobami Wojennymi wspomniał w raporcie z wizytacji, że „również te pozostałe groby” powinny zostać przeniesione na teren kwatery wojennej[3]. Na podstawie użytych sformułowań można wnioskować, że pierwotnie, żołnierze armii niemieckiej chowani byli w wolnych miejscach na terenie całego cmentarza parafialnego. Po powstaniu kwatery, pochówki te były sukcesywnie ekshumowane i przenoszone do wydzielonej części nekropoli.
Kwatera wojenna w Wysokiem Mazowieckiem była wielokrotnie wizytowana w okresie międzywojennym przez przedstawicieli Volksbundu oraz polskiego Czarnego Krzyża. Wiadomo, że w 1921 r. Czarny Krzyż przeprowadził prace remontowe mogił i krzyży[1], zaś rok później, z okazji Dnia Pamięci Bohaterów[2], mogiły żołnierskie zostały ozdobione wieńcami, zakupionymi z funduszy Volksbundu[3].
W 1926 r. stan kwatery wojennej budził poważne zastrzeżenia, zawarte w piśmie Volksbundu do niemieckiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Stwierdzono w nim, że mogiły żołnierskie są bliskie całkowitego unicestwienia[4]. Trudno z całą pewnością stwierdzić, czy przez pięć lat, które upłynęły wówczas od ostatniego remontu, stan kwatery rzeczywiście pogorszył się w takim zakresie, czy też ton pisma był przesadzony. Z całą pewnością, podjęto wówczas kolejne prace remontowe, gdyż kilka lat później stan grobów nie budził już zastrzeżeń przedstawicieli Volksbundu[5].
Współcześnie, miejsce pochówku jest całkowicie zatarte na powierzchni cmentarza, prawdopodobnie zajęte przez młodsze groby.

---

Lista nazwisk żołnierzy pochowanych w kwaterze wojennej na cmentarzu parafialnym zapisana w księdze zgonów z 1915 r. (dzięki uprzejmości Adama Pruszyńskiego)
[zapis oryginalny]

1. Kriegsfreiw. / ochotnik Karl Schink, 3 komp. 148 pułku piechoty, + 16.8.15

2. Landsturm. / pospolityk Gustav Petring, 7 komp. 341 pułku piechoty, + 16.8.15

3. Unterofitz. / podoficer Bernhart Klemmet, 4 komp. 44 pułku piechoty, + 16.8.15

4. Landsturm. / pospolityk Reckers, 3 komp. 147 pułku rezerwowego piechoty, + 16.8.15

5. Grenadier / Granadyer Gustav Kowalewski, M. G. 9, 4 pułku granadyerskiego, + 15.8.15

6. Ers. Res. / rezerwista Hinz, 1 Batl. 34 pułku rezerwowego piechoty, + 16.8.15

7. Füsilier / Fizylier Heinrich Gölz, 12 komp. 4 pułku granadyerskiego, + 15.8.15

8. Ers. Res. / rezerwista Schlender, 4 komp. 34 pułku rezerwowego piechoty, + 15.8.15

9. Musk. / Muszkater Friedrich Leodecker, 10 komp. 150 pułku piechoty, + 16.8.15

10. Oberjager / Strzelec starszy Friedrich Lüdtke, 9 komp. 344 pułku piechoty, + 16.8.15

11. Wykopany

12. Wehrm. Gefr. / obrońca krajowy Mackermann, 8 komp. 17 pułku piechoty, + 15.8.15

13. W. Klopfer, 1 komp. 96 pułku piechoty, + 16.8.15

14. Musk. / Muszkatejer Karol Hackbarth, 9 komp. 44 pułku piechoty, + 16.8.15

15. Musk. / Muszkatejer Marken, 6 komp. 147 pułku piechoty, + 16.8.15

16. Nieznajomy

17. Nieznajomy

18. Nieznajomy

19. Landsturm. / pospolityk Friedrich Schmelzer, 2 Batl. 147 pułku piechoty, + 17.8.15

20. Musk. / Muszkatejer August Menzak, 7 komp. 147 pułku piechoty, + 18.8.15

21. Grenadier / Granadyer Teodor Press, 9 komp. 4 pułku piechoty, + 18.8.15

22. Offiz. Stellv. / Zastępca oficerski Richard Wischmann, 7 komp. 4 pułku piechoty, + 17.8.15

23. Musk. / Muszkatejer Lewandowski, 8 komp. 150 pułku piechoty, + 17.8.15

24. Reserv. / rezerwista August Bundt, 230 pułk Gren., + 18.8.15

25. Musk. / Muszkatejer Ernst Wendt, 3 komp. 152 pułku piechoty, + 18.8.15

26. Grenadier / Grenadyer Friedrich Zilke, 3 komp. 4 pułku Gren., + 16.8.15

27. Musk. / Muszkatejer Hermann Krzack, 3 komp. 147 pułku piechoty, + 17.8.15

28. Landsturm. / pospolityk Max Schönknecht, 12 komp. 44 pułku piechoty, + 16.8.15

29. Vizefeldw. / Feldweber Hugo Rosenmeier, 6 komp. 152 pułku piechoty, + 16.8.15

30. Musk./ Muszkatejer Feliks Niemczykowski, 3 komp. 129 pułku piechoty, + 16.8.15

31. Mus. / Muszkatejer Friedrich Malunat, 4 komp. 151 pułku piechoty, + 18.8.15

32. Landsturm. / pospolityk Alfred Lubs, 2 komp. 344 pułku piechoty, + 16.8.15

33. Musk./ Muskatejer Emil Schlasse, 1 komp. 151 pułku piechoty, + 17.8.15

34. Musk./ Muskatejer Willun, 10 komp. 341 pułku piechoty, + 17.8.15

35. Musk./ Muskatejer Karol Klatte, 11 komp. 7 rez. pułku piechoty, + 18.8.15

36. Kriegsfreiw. / ochotnik Erich Meyke, 8 komp. 157 rez. pułku piechoty, + 19.8.15

37. Franz Sprenger, 44 rez. pułku piechoty, + 19.8.15

38. Musk./ Muskatejer Hugo Sommerreis, 8 komp. 150 rez. pułku piechoty, + 19.8.15

39. Landsturm. / pospolityk Karol Gotterbe, 12 komp. 7 rez. pułku piechoty, + 19.8.15

40. Gefr. Josef Kollman, 8 komp. 150 rez. pułku piechoty, + 19.8.15

41. Landsturm. / pospolityk Fritz Neuber, 4 komp. 152 rez. pułku piechoty, + 19.8.15

42. Jäger / Strzelec Hermann Kloss, 2 komp. rez. oddział strzelców, + 19.8.15

43. Jäger / Strzelec Anton Islrock, + 19.8.15

44. Jäger / Strzelec nieznajomy, M. G. 180, 4 pułku Granadyerskiego, + 17.8.15

45. Reservist / rezerwista Alwin Pfahl, 1 komp. 175 pułku piechoty, + 19.8.15

46. Landsturm. / pospolityk Richard Kaske, 7 komp. 175 pułku piechoty, + 20.8.15

47. Kriegsfreiw. / ochotnik Hermann Suhr, 2 komp. 343 pułku piechoty, +20.8.15

48. Musk./ Muskatejer Stanislaus Zwado, 9 komp. 7 rez. pułku piechoty, + 21.8.15

49. Musk./ Muskatejer Schwerde, 7 komp. 344 pułku piechoty, + 22.8.15

50. Unterofizier / podoficer Heinrich Stager, 10 komp. 4 pułku piechoty, + 22.8.15

51. Landsturm. / pospolityk August Rosenthal, 4 komp. 5 pułku obrony krajowej, + 22.8.15

52. Landsturm. / pospolityk Eberhard Esser, 6 komp. 332 pułku piechoty, + 22.8.15

53. Musk. / Muskatejer Ludwik Rahr, 6 komp. 243 pułku piechoty, + 23.8.15

54. Grenad. / Grenadyjer Otto Schwars, 9 komp. 4 Gren. pułku, + 23.8.15

55. Musk. / Muszkatejer Emil Meyer, 2 komp. 334 pułku piechoty, + 24.8.15

56. Musk. / Muszkatejer Otto Hillbach, 1 komp. 95 pułku piechoty, + 23.8.15

57. Landsturm. / pospolityk Gien, 8 Bat. 5 pułku obrony krajowej, + 24.8.15

58. Ers. Res. / rezerwista Rudolf Hermann, 5 komp. 84 pułku piechoty, + 25.8.15

59. Ers. Res. / rezerwista Krystian Schacht, 2 komp. 342 rez. pułku piechoty, + 25.8.15

60. Gefr. / rezerwista Woźny, 5 komp. ? rez. pułku, + 25.8.15

61. Lentnant / pospolityk Pieczek, 2 komp. 341 pułku piechoty, + 24.8.15

62. Gefr. Thielert, 8 komp. 44 pułku piechoty, + 24.8.15

63. Landsturm. Willy Egelhardt, 11 komp. 324 pułku piechoty, + 25.8.15

64. Ers. Res. / rezerwista Heinrich Bendfeld, 7 komp. 84 pułku piechoty, + 26.8.15

65. Landsturm. / pospolityk Walter Laderhansen, 2 komp. 17 pułku pospolitego ruszenia piechoty, + 25.8.15

66. Musk. / Muszkatejer Klink, 11 komp. 7 rez. pułku piechoty, + 27.8.15

67. Musk. / Muszkatejer Roder, 6 komp. 94 pułku piechoty, + 28.8.15

68. Ers. Res. / rezerwista Jansen, 3 komp. 29 rez. pułku piechoty, + 28.8.15

69. Musk. / Muszkatejer Weich, 8 komp. 351 pułku piechoty, + 28.8.15

70. Landsturm. / pospolityk Norak, 7 komp. 95 pułku piechoty, + 29.8.15

71. Gefr. Petsch, 2 komp. 152 rez. pułku piechoty, + 29.8.15

72. Unteroff. / podoficer Warning, 5 komp. 84 pułku piechoty, + 30.8.15

73. Res. / Rezerwista Kuliński, 12 komp. 343 pułku piechoty, + 30.8.15

74. Kanonier / kanonier Hinz, 5 bateria, 85 pułku artylerii polowej, + 30.8.15

75. Landsturm. / pospolityk Funek, 8 komp. 4 pułku pospolitego ruszenia, + 30.8.15

76. Musk. / Muszkatejer Kodütz, 12 komp. 94 pułku piechoty, + 30.8.15

77. Reserv. / Rezerwista Schultz, 7 komp. 2 Garde. piechoty, + 30.8.15

78. Rezerv. / Rezerwista Franz Hennig, 10 komp. 341 pułku piechoty, + 31.8.15

79. Gefr. d. Res. Thomas, rowerzysta 54 diw. piechoty, + 1.9.15

80. Landst. Rekrut Schwirczyński, 4 komp. 147 pułku piechoty, + 2.9.15

81. Oberleutnant Flugzengführer Haupt, 45 oddział latawców, + 28.9.15

82. Füsilier / Fizylier Krause, 8 komp. 33 pułku fizylierów, + 2.9.15

83. Ers. Reser. / Rezerwista Adelt, 12 komp 33 pułku piechoty, + 1.9.15

84. Musk. / Muszkatejer Wegner, 7 komp. 230 rez. pułku piechoty, + 1.9.15

85. Musk. / Muszkatejer Franz Rosin, 10 komp. 21 pułku piechoty, + 2.9.15

86. Unteroff. / Podoficer Rudolf, 10 komp. 96 pułku piechoty, + 3.9.15

87. Musk. / Muszkatejer Christiansen, 12 komp. 84 pułku piechoty, + 3.9.15

88. Ers. res. / Rezerwista Wagner, 10 komp. 150 pułku piechoty, + 2.9.15

89. Unteroff. / Podoficer Paul Uebrich, 2 komp. 5 pułku grenadyerskiego, + 4.9.15

90. Musk. / Muszkatejer Moldenhaner, 12 komp. 176 pułku piechoty, + 4.9.15

91. Gefr. Ludwig, 9 komp. 94 pułku piechoty, + 4.9.15

92. Grenad. / Grenadyer Schulze, 5 komp. 5 pułku grenadyerskiego, + 4.9.15

93. Unteroff. / Podoficer Franz Töpfer, 12 komp. 96 pułku piechoty, + 6.9.15

94. Landsturm. / pospolitnik Schröter, 6 komp. 4 pułku pospolitego ruszenia, + 7.9.15

95. Musk. / Muszkatejer Jendrysiak, 9 komp. 94 pułku piechoty, + 7.9.15

96. Reserv. / Rezerwista Koch II, 1 komp. 27 rez. pułku piechoty, + 8.9.15

97. Gefr. Wölker, 10 komp. 229 pułku piechoty, + 8.9.15

98. Musk. / Muszkatejer Wybierch, 5 komp. 334 pułku piechoty, + 9.9.15

99. Musk. / Muszkatejer Börner, 12 komp. 94 pułku piechoty, + 9.9.15

---

[1] Neue Auslandsverbindungen und Berichte über den Zustand deutscher Kriegerfriedhöfe im Auslande. Juli 1921 (Schluß), „Kriegsgräberfürsorge. Mitteilungen und Berichte vom Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge E.V.“, Jahrgang 2, Heft 3, März 1922, s. 31.

[2] Coroczne święto ku czci żołnierzy poległych podczas Wielkiej Wojny, obchodzone na terenie Rzeszy Niemieckiej w każdą piątą niedzielę przez Wielkanocą.

[3] Neue Berichte über den Zustand deutscher Kriegerfriedhöfe im Auslande. Januar 1922 (Schluß), „Kriegsgräberfürsorge. Mitteilungen und Berichte vom Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge E.V.“, Jahrgang 2, Heft 10, Oktober 1922, s. 111.

[4] Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge, e. V. Berlin an das Auswärtige Amt, Berlin, 30.September.1926. Deutsche Kriegsgräber auf dem Gemeindefriedhof in der Kreisstadt Wysokie-Mazowieckie, Wojew. Bialystok, PA AA, sygn. 48005, strony niepaginowane

[5] Berichte über deutsche Kriegerfriedhöfe im Auslande. Oktober – Dezember 1928, op. cit.

[1] Verzeichnis der Kriegerfriedhöfe und Feldgräber. Wojewodschaft Bialystok [pisownia oryginalna]. PA AA, sygn. 48079, strony niepaginowane.

[2] Berichte über deutsche Kriegerfriedhöfe im Auslande. Oktober – Dezember 1928, „Kriegsgräberfürsorge. Mitteilungen und Berichte vom Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge E.V.“, Jahrgang 9, Heft 5, Mai 1929, s. 77.

[3] Ibidem.

---

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/