Wojciech Fituch

Koniec października 1914 r. zastał 9 Armię niemiecką w strategicznym odwrocie po przegranej bitwie nad Wisłą. W pierwszych dniach listopada czołowe oddziały rosyjskiej 2 Armii docierają nad rzekę Warta, skąd po krótkim odpoczynku mają zamiar wraz z sąsiednią 5 Armią uderzyć na Śląsk i Wielkopolskę. Na odcinku między Sieradzem a Uniejowem w awangardzie armii szedł I Korpus Kawalerii pod dowództwem gen. A.W. Nowikowa prowadząc rozpoznanie na kierunku Niemiec. Wzmocniony 14 pułkiem strzelców syberyjskich i artylerią przekroczył rzekę Wartę i zajął miasto Warta. Zagony rosyjskich dragonów, ułanów, huzarów i kozaków ruszyły na zachód.

1 listopada gen. Paul von Hindenburg objął naczelne dowództwo frontu wschodniego, a dowództwo 9 Armii przejmuje gen. August von Mackensen. W następnych dniach skrystalizował się zamysł wielkiego kontruderzenia na skrzydło Rosjan i zatrzymania ich „walca parowego”. 3 listopada 1914 r. zapadła ostateczna decyzja o wykonaniu tej operacji i zaczęły się translokacje wielkich oddziałów armii niemieckiej do rejonu koncentracji w obszarze Toruń-Inowrocław-Września-Jarocin. Zadanie osłony tych działań zostało powierzone Korpusowi Kawalerii pod dowództwem F. M. Ignaza von Kordy w składzie: 7 austriacka DK i 8 saska DK. W następnych dniach dołączyła niemiecka 5 DK, a dowodzenie Korpusem objął gen. R. von Frommel. Taka była geneza wielodniowych starć kawaleryjskich na przedpolu rzeki Warty od Sieradza aż do Koła. Jednym z epizodów tej układanki było starcie pod Wartą w dniu 4 listopada 1914 r., a jego ofiary spoczywają w części zachowanej do dzisiaj kwatery wojskowej na cmentarzu katolickim w Warcie.
W tym dniu Korpus Kawalerii FM von Kordy wzmocniony elementami Brygady Doussin uderzył w kierunku na m. Wartę i w kierunku rz. Warty na szerokość od m. Warty do m. Jeziorsko. Austriacka i niemiecka kawaleria, mając wsparcie organicznych batalionów piechoty, wyrzuciła z powrotem za rzekę Wartę cały rosyjski I Korpus Kawalerii w składzie trzech dywizji: 5, 8 i 14. Każda z tych dywizji składała się z czterech pułków huzarów, dragonów, ułanów i kozaków z numeracją dywizji i konnej artylerii w sile dywizjonu. W samej miejscowości Warta zapasowe bataliony IR 19, LIR 19 i RIR 6 wchodzące w skład 1 pułku Brygady Doussin zlikwidowały rosyjski przyczółek na zachód od miasta, zmuszając 14 pułk Strzelców Syberyjskich i 1 Brygadę 5 DK do odwrotu na wschód za rzekę i spalenia za sobą przeprawy. Cel, jakim była osłona rejonu dyslokacji niemieckiej 9 Armii, został osiągnięty.
Kwatera, a właściwie jedna z trzech kwater znajdujących się niegdyś na cmentarzu, zlokalizowana jest na prawo od głównej alei cmentarnej, w pobliżu kaplicy. Ma formę mogiły zbiorowej z rzędowymi pochówkami (w dokumencie niemieckim określono ją jako Massengrab ).

Na cmentarzu znajdowały się jeszcze dwie kwatery żołnierzy armii rosyjskiej – niestety, nie zachowały się do dzisiaj, zostały zniszczone a ich miejsce zajęły nowe pochówki. Jedna z tych mogił znajdowała się zaraz na prawo od głównego wejścia na cmentarz, przy murze. Na planie oznaczono ją numerem 3. Pochowano w niej 8 żołnierzy z 5 Kargopolskiego pułku dragonów i 14 strzelców Syberyjskich. Druga mogiła znajdowała się na wzgórzu za kaplicą cmentarną i były to pochówki dwóch nieznanych żołnierzy, daty śmierci wskazują na walki pod Wartą. Na planie oznaczono ją numerem 4.

Dzisiaj, korzystając z dostępu do dokumentów Rosyjskiego Państwowego Archiwum Wojskowo Historycznego w Moskwie, możemy dokonać identyfikacji dwóch pochowanych żołnierzy:
1. Перетрухин Федор Ильич – Пензенская губерния, Уезд Нижнеломовский, волост Кувако-Никольская, dragon z 5 Kargopolskiego pułku dragonów, jako ranny.
2. Радтке Михаил – żołnierz 14 pułku strzelców Syberyjskich, zmarł w Warcie z odniesionych ran.

W wykazie strat 5 pułku dragonów możemy znaleźć jeszcze 4 nazwiska kawalerzystów, rannych pod Wartą. Czy zmarli z ran również jak Pierietruchin? Niemcy wymieniają 6 pochowanych jako żołnierzy 5 Kargopolskiego pułku, ale może to ułani z 5 Litewskiego pułku ułanów, który za dzień 04.11.1914 raportował z boju pod Wartą utratę dwóch zabitych i czterech rannych? To już tylko domysły.
Dzięki dokumentom zachowanym w Archiwum Państwowym w Sieradzu jesteśmy w stanie ustalić, kto został pochowany na cmentarzu w Warcie. Na kwaterze zachowało się 15 znaków nagrobnych, w tym jeden bezimienny. Ale razem pochowano tam 23 żołnierzy armii niemieckiej, przynajmniej tak wynika z zestawienia tzw. Gräberliste. Co ciekawe, w ogólnym formularzu tzw. Befundsaufnahme z 1926 r. podane są dane: „Massengrab mit 22 bestatten”. Dokumenty pokazują również, jakim problemem jest prawidłowa identyfikacja jednostek biorących udział w walkach, szczególnie w przypadku Brygady Doussin.

Według napisów na nagrobkach duża część poległych żołnierzy walczyła w IR 1, czyli Infanterie Regiment 1 Brigade Doussin-Besatzungs Regiment 1 Korps Posen. Ilość małych pododdziałów, głównie batalionów zapasowych armii czynnej i Landsturmu wchodzących w skład Korps Posen sięgała liczby kilkudziesięciu i próby rozszyfrowania tej układanki przypominają puzzle. Samych batalionów o numerze 19 było trzy: IR 19, LIR 19, RIR 19. Jednostki te, nawet tzw. Halbkompagnie, zamieniały się stale przydziałami pułkowymi, a nawet były przydzielanie jako dodatkowe kompanie do batalionów Landsturmu. Stąd może taka ilość rozbieżności w zestawieniach Gräberliste, DVL i z zachowanymi nagrobkami.
Gefreiter Fechner zginął jako żołnierz 2 Eskadron Ldst. des V A.K., na nagrobku widnieje Feld-Kavallerie Regiment 84, jednostka z 84 Dywizji piechoty powstałej w 1915 r. z części Korps Posen. Podobnie jego kolega, Gustav Bartsch, też z 2 Esk. Ldst. Chociaż na nagrobku jest 4 Esk., w liście data śmierci 21.11, a w DVL 05.11.1914. Miessler Martin, z nagrobka z datą śmierci 29.11, w spisie ma datę 04.11, a w DVL występuje jako Mißler. Heinrich Schratz ma na nagrobku pomyloną jednostkę, gdyż zmarł z ran w Warcie jako żołnierz 4 Dragoner Regiment, a nie 10 Ulanen Regiment. Johann Sobeck w DVL to Sobek i znajdziemy go jako landszturmistę z Besatzungs-Regiment 7 Posen, Besatzungs-Brigade Hoffmann (jetzt Besatzungs-Brigade 3), ale z batalionu Landsturmu Kattowitz. Unteroffizier Dormann w DVL posiada imię Karl i inny numer kompanii.
W warckiej Gräberliste nie znajdziemy również nazwisk: Paul Schmidt i Faul Robert – widać zostali rozpoznani już po jej sporządzeniu i ich nazwiska dodano na nagrobkach. Ten ostatni zresztą występuje jako Faul w DVL i Paul na cmentarzu. Kanonier Kurt Scholz na nagrobku widnieje jako Schulz, w spisie data śmierci to 22.11.1914, podczas gdy w DVL umieszczono go jako poległego 19.11 w odległych o ponad 20 kilometrów Wojsławicach.

Nie wszystkie ofiary wojny z kwatery w Warcie poległy bądź zmarły w czasie walk 4-5.11.1914, ale pochodzą też z późniejszego epizodu operacji pod Łodzią, to jest walk Korps Posen i III Korpusu Kawalerii pod Szadkiem. Dwa lazarety polowe Korps Posen maszerowały do Warty z kierunku Kalisza, do miasta dotarły 22.11.1914, podobnie jak pół kompanii sanitarnej wspomnianego korpusu. W Warcie znajdowało się około 700 rannych i chorych zwiezionych z pola bitwy, nad którymi trzeba było objąć opiekę. Połowa lazaretu polowego FL 2 des KP została w Warcie, zajmując się rannymi i ich dalszym ekspediowaniem do Niemiec, pozostała tam do 26 listopada 1914 r.
Poszukując i identyfikując żołnierzy z kwatery w Warcie, możemy znaleźć na listach DVL nazwiska tych, którzy prawdopodobnie zostali tam pochowani z adnotacją „Unbekannter”. Te same jednostki, data śmierci, pochowani i zidentyfikowani towarzysze walki dają powody do uznania ich jako prawdopodobnie spoczywających na tej kwaterze.

---

Wykaz skrótów:
IR – Infanterie Regiment
RJB – Reserve-Jäger-Bataillon
RIR – Reserve Infanterie Regiment
Ldst. – Landsturm
Esk. – Eskadron
k. – Kompagnie
Ers. – Ersatz
Źródła:
Archiwum Państwowe w Sieradzu
Deutsche Verlustlisten
Rosyjskie Państwowe Wojskowe Archiwum Historyczne w Moskwie
Literatura:
Sanitätsbericht über das Deutsche Heer, Deutsches Feld- und Besatzungsheer, im Weltkriege 1914-1919: Der Sanitätsdienst im Gefechts- und Schlachtenverlauf im Weltkriege 1914-18, II Band, Berlin 1938.
Karl von Wulffen, Die Schlacht bei Lodz, Der Große Krieg in Einzeldarstellungen Heft 19, Oldenburg 1918.
Maximilian von Poseck, Kawaleria niemiecka w Polsce 1914-1915, Wydawnictwo Napoleon V, 2013.
Rauert, Hans, I.R. 332 Die Geschichte des Königlich Preußischen Infanterie Regiments Nr. 332; Selbstverlag, Sorau/Niederlausitz 1922.
Leonard Hetzer: „Die Geschichte des Königlich Preußischen Infanterie-Regiments Nr.333”, Aus Deutschlands großer Zeit, Bd. 56, Zeulenroda 1933 Лодзинская операция : сборник документов мировой империалистической войны на русском фронте (1914-1917 гг.). Воениздат, 1936.

---

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/