Wojciech Fituch

Kwatera wojenna na cmentarzu katolickim znajduje się po lewej stronie od głównego wejścia. Dzisiaj jest wspólna z kwaterą wojenną poległych żołnierzy polskich z września 1939 r.
Okolice Srocka były teatrem działań wojennych w listopadzie i grudniu 1914 r. 19 listopada 1914 r., wykonując plan okrążenia 2 Armii rosyjskiej, jednostki 9 Armii niemieckiej były w trakcie głębokiego obejście tyłów Rosjan pod Łodzią. Oddziały XXV Rezerwowego Korpusu Piechoty wraz z częścią 6 Dywizji Kawalerii zmierzały w kierunku Pabianic w celu zamknięcia pierścienia okrążenia Łodzi wraz z jednostkami rosyjskimi. Rosjanie, dysponując dużymi rezerwami w okolicach Piotrkowa Trybunalskiego, skierowali je do uderzenia na lewą flankę Niemców. Do spotkania doszło 20 listopada na obszarze pomiędzy Srockiem, trzema wsiami o nazwie Podolin a Gościmowicami. Ze strony niemieckiej wzięły w nim udział: 229 RIR, 22 RJB, artyleria dywizyjna, ze strony rosyjskiej 38 Tobolski Pułk Piechoty wraz z częścią artylerii 10 Dywizji Piechoty oraz 5 Dywizja Kawalerii.

Niemcy osiągnęli swój cel taktyczny, oderwali się od nieprzyjaciela i skierowali główne siły na Pabianice. Rosjanie określili swoje straty jako „ciężkie”.
W grudniu 1914 r. te same obszary wokół Srocka stały się areną walk pomiędzy 48 Rezerwową Dywizją Piechoty wraz z częściami Korps Breslau, III Korpusem Kawalerii (Korps Frommel) – ze strony niemieckiej, a jednostkami 38 Dywizji Piechoty, I Korpusu Kawalerii, 5 Dońskiej Dywizji kozackiej i Turkiestańskiej Brygady Kozackiej – ze strony rosyjskiej. Armia rosyjska prowadziła w tym czasie walki opóźniające do czasu wycofania się na linię Rawki, Bzury i Pilicy. Walki krwawe i mające charakter „przewlekły” – nawały ognia artylerii przynosiły obu stronom największe straty. W dniach 15-16 grudnia 1914 r. armia rosyjska wykonała odwrót na linię Rawki, a tereny walk stały się zapleczem frontu, najpierw bliskim, a od lipca 1915 r. dalekim zapleczem obszaru okupowanego przez armie Niemiec i Austro-Węgier. Na mocy porozumienia pomiędzy nimi, dawny obszar Królestwa Polskiego został podzielony na dwie części, Srock przypadł stronie austro-węgierskiej w ramach Generalnego Gubernatorstwa Wojskowego w siedzibą w Lublinie.
Władze okupacyjne rozpoczęły akcję porządkowania pól bitewnych już w 1915 r., wykorzystując początkowo do tego tzw. Komendy etapów poszczególnych armii i miejscowe posterunki żandarmerii. Pod koniec 1915 r. sprawy grobów wojennych przejęły Komendy Powiatowe (Obwodowe) i gminne posterunki. Administracja w GGW była czysto wojskowa, a struktury służb zajmujących się grobownictwem tworzono przez długi czas kończąc ten proces dopiero w sierpniu 1917 r.
Na interesującym nas terenie służby grobownicze reprezentował Oddział Grobów Wojennych przy Komendzie Powiatowej w Piotrkowie ( Kriegergräberabteilung beim k.u.k. Kreiskommando Piotrków). Odpowiadał on za zbieranie informacji i dokumentacji o poległych i pochowanych żołnierzach armii A-W i Niemiec oraz za organizację i zakładanie cmentarzy i kwater wojennych.

Wydaje się, że miejsce na cmentarzu w Srocku wybrano nieprzypadkowo – przed utworzeniem kwatery spoczywało tam już kilku żołnierzy armii niemieckiej, w tym syn kanclerza Rzeszy Niemieckiej Bethmann-Hollwega, Friedrich. Był Leutnantem w 1 Leibkürassier Regiment i ciężko ranny w walkach pod Srockiem zmarł w rosyjskiej niewoli. Pochowany z honorami wojskowymi przez Rosjan w mogile polowej, został pewnie szybko przeniesiony na bardziej eksponowane i bezpieczne miejsce na cmentarzu wyznaniowym. Nie bez znaczenia jest również fakt, że mogiły polowe padały ofiarą procederu rozkopywania i rabowania pochowanych.

Prace przy tworzeniu kwatery wojennej na cmentarzu w Srocku ruszyły dopiero wiosną 1917 r. Zachowana dokumentacja poświadcza, że spisy i tzw. Katasterblatty (karty mogił z opisem miejsca, ewentualnymi danymi osobowymi, opisem zwłok, rzeczy znalezionych w grobie) prowadzono już od wiosny 1915 r., akcja ekshumacyjna scalająca porozrzucane mogiły i mająca na celu stworzenie godnych miejsc pochówku wraz z godnym upamiętnieniem żołnierzy (prawem do pochówku z imieniem i nazwiskiem) rozpoczęła się w kwietniu 1917 r. Prace te, tak naprawdę, nie zostały nigdy ukończone, ani do listopada 1918 r., ani w czasach tzw. Drugiej Rzeczypospolitej Polskiej, a stan ten trwa do dzisiaj. Wyznaczenie placu, kopanie mogił i usypywanie mogił, zamawianie znaków nagrobnych wraz z ewentualną identyfikacją, wszelkiego rodzaju prace ogrodnicze mające na celu upiększenie kwatery – te działania polegające na urządzeniu cmentarza trwały prawdopodobnie, aż do końca okupacji austro-węgierskiej.
Ekipy ekshumacyjne posługiwały się spisami powstałymi na polecenie miejscowej władzy okupacyjnej. W gminie Podolin (Srock był częścią tej gminy w 1915 r.) raportowano groby z walk 1914 r. W zbiorach Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim zachowała się korespondencja pomiędzy administracją cywilną i kościelną dotycząca miejsc pochówków i ich stanu zachowania. Dane te były zbierane przez A-W administrację przez kolejne lata, z naciskiem na 1915 r.
Wszystkie zebrane wcześniej informacje były konfrontowane z danymi rzeczywistymi (ekshumacje i tworzenie cmentarzy).

Według informacji zebranych na podstawie Katasterblatt na kwaterę wojenną trafiły ciała 37 poległych wokół Srocka żołnierzy armii niemieckiej:

Dane żołnierzy armii niemieckiej uzgadniane były w celu prawidłowej identyfikacji z odpowiednimi urzędami, m.in. z Ministerstwem Wojny – Zentral Nachweise Buereau, Cesarsko-Niemieckim Prezydium Policji w Łodzi ( Kaiserlich Deutsches Polizei-Präsidium Lodz), a korespondencja i działania dotyczące grobownictwa na miejscu koordynowane były przez Deutsche Kriegergräberabteilung beim deim k.u.k. Kreiskommando Piotrków. Takie afiliowane niemieckie oddziały GW powstały w większości komend powiatowych GGW w Lublinie.

Ze zgromadzonych danych wynika, że duża część pochowanych żołnierzy poległa w czasie walk pod Podolinem i Gościmowicami w dniu 20 listopada 1914 r. Trzech kolejnych zidentyfikowano jako przydzielonych do IR 51. Był to Ersatz Bataillon IR 11/51 z Dolnego Śląska, wchodzący w skład Dywizji von Menges Korpusu Breslau, w trakcie walk grudniowych podlegający 48 Dywizji Rezerwowej. Prawdopodobnie z pułków tej dywizji pochodziła większość niezidentyfikowanych poległych z grudnia 1914 r. Ehrentafel 6 pułku huzarów nie wykazuje straty Philippa Kocha, nie można go też znaleźć w Verlustlisten jako jednoznacznie zidentyfikowanego. W Katasterblatt błędnie zidentyfikowano również muszkietera Otto Langa jako strzelca z 22 RJB, potem identyfikację poprawiono na 222 RIR.
Według informacji zebranych na podstawie Katasterblatt na kwaterę wojenną trafiły także ciała poległych wokół Srocka żołnierzy armii rosyjskiej:

W sumie jest to 31 poległych żołnierzy armii rosyjskiej, przy czym identyfikacja „Tobolski IR” to 38 Tobolski pułk piechoty walczący z oddziałami 50 Dywizji Rezerwowej w dniu 20 listopada 1914 r. na polach pod Podolinem i Srockiem, błędnie zidentyfikowano datę na grudzień 1914 r. 150 i 152 IR to 150 Tamański oraz 152 Władykaukaski pułki piechoty, które w grudniu tego roku prowadziły ciężkie walki w czasie odwrotu wojsk carskich. Dwóch żołnierzy zostało wymienionych z imienia i nazwiska. OLEYSK – to najprawdopobniej Олесик Федор Иванович z Ołtusza (dzisiaj Białoruś), kapral z 3 kompanii 152 pułku, zginął 29.11/12.12.1914 r. (pierwsza data wg kalendarza juliańskiego) w czasie ataku rosyjskiego na wsie Podolin i Zorek Podolin. Niestety, nazwiska Zajcova i Olesika nie trafiły na tablice na krzyżach. Na pewno część poległych Rosjan ekshumowanych z okolic Sierosławia należała do 8 i 14 Dywizji Kawalerii, chociaż zostali określeni w katastrach jako „Infanterist”.
Identyfikacja danych osobowych trwała znacznie dłużej niż założenie Katasterblatt i cmentarza. Wskazuje na to inny dokument, datowany na 1940 r., a powstały na polecenie służb grobowniczych Trzeciej Rzeszy. Spis pochowanych w Srocku sporządziła Polska Policja Generalnego Gubernatorstwa tzw. granatowa. Przyjmując, że był to spis z natury, czyli z tego, co widniało na znakach nagrobnych, udało się jeszcze OGW Piotrków do listopada 1918 r. zidentyfikować 6 następnych żołnierzy armii niemieckiej wcześniej opisanych jako nieznani:

Z korespondencji pomiędzy konsulatem niemieckim w Łodzi a Urzędem Wojewódzkim w Łodzi już w okresie dwudziestolecia między wojnami dowiadujemy się o identyfikacji następnego żołnierza, prawdopodobnie wcześniej opisanego jako nieznany. Nie można też wykluczyć, że ciało Karla Thieme zostało „dodane” w czasie późniejszych prac ekshumacyjnych OGW Piotrków, poza znaną dokumentacją Kreiskommando.

Wspomniany powyżej spis z okresu drugiej wojny wykazał obecność krzyży żołnierzy rosyjskich tylko z napisami w rodzaju: 5 Russiche Soldaten, 9 Russische Soldaten wraz datą śmierci podaną wszędzie jako grudzień 1914. Na zdjęciach zachowanych oznaczeń możemy zobaczyć napis Krieger zamiast Soldaten. Krzyży na mogiłach rosyjskich naliczono razem 17, w tym 5 z tabliczkami z ilością pochowanych. Wydaje się, że pozostałe oznaczenia grobowe były ogólnymi krzyżami, ten sam układ „nadwymiarowych” krzyży żeliwnych zastosowano również w na cmentarzu wojennym w pobliskiej Kiełczówce. Z drugiej strony nie możemy wykluczyć obecności innych oznaczeń w postaci np. płyt lub innych nagrobków. Niestety nie dysponujemy planami cmentarza z lat 1917-1918. W zasobach AP Piotrków zachował się plan cmentarza sporządzony w r. 1920 na potrzeby służb grobowniczych niepodległego państwa polskiego.

Z zachowanego planu widać, że kwatera zajmowała całą lewą część cmentarza i miał wymiary 40 na 12 metrów. Brak informacji, czy była otoczona płotem, może wałem ziemnym lub żywopłotem, czy też może wykonane zostały jakieś nasadzenia roślin lub drzew. Z innych dokumentów oddziałów grobowniczych GGW Lublin wiadomo, że takie nasadzenia były prowadzone. Na planie można zauważyć w centralnej część krzyż, ustawiony jako ogólny znak cmentarny, ale nie wiemy, czy istniała jakaś tablica ogólna lub kamień przy krzyżu. Najbardziej eksponowane miejsce zajmowała mogiła Leutnanta Friedricha Bethmann-Hollwega z nagrobkiem wykonanym z czerwonego marmuru. Pozostałą część zajmowały pola grobowe żołnierz armii niemieckiej i rosyjskiej. Jako oznaczeń grobowych użyto żeliwnych krzyży oznaczonych w nomenklaturze GGW jako typ 3 oraz 3a. Do dzisiaj kwatera zachowała się w szczątkowej formie, jako wydzielona część połączona z kwatera poległych żołnierzy polskich z września 1939 r.

W jednym miejscu umieszczono wszystkie 9 zachowanych krzyży żeliwnych oraz kamień nagrobny Friedricha Bethmann-Hollwega. Reszta miejsc spoczynku zajęta jest przez nowe pochówki. W tym miejscu należy wspomnieć, że wspólne kwatery z I wojny światowej i wojny obronnej 1939 r. to bardzo często spotykane założenie, szczególnie na cmentarzach parafialnych.
Ogółem zachowało się 9 żeliwnych oznaczeń grobowych. Nagrobek ufundowany przez kanclerza Hollwega szczęśliwie się zachował, ale zmienił miejsce – przeniesiono go po prostu z pierwotnego założenia na nowo utworzona kwaterę. Prace wykonywał Urząd Wojewódzki w Łodzi na początku lat 90. XX w.

---

Wykaz skrótów:
RJB – Reserve-Jäger-Bataillon
RIR – Reserve Infanterie Regiment
Krgsfr. – Kriegsfreiwilliger
Offz.Stellv. – Offizierstellvertreter

Źródła:
Archiwum Państwowe w Łodzi
Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim
Deutsche Verlustlisten

Opracowania:
Urszula Oettingen, Cmentarze I wojny światowej w województwie kieleckim, Warszawa 1988.
Hirschel/Meißinger, „Standhaft und Treu! Geschichte des Reserve-Infanterie-Regiments 221”, Oldenburg, Stalling Verlag, 1925.
Max Freiherr von Rotsmann (Oberleutnant a. D.), „Das Reserve-Infanterie-Regiment Nr. 222, Seine Kriegstaten bis zum Abtransport in die Karpaten”, Berlin 1921.
Alfons Wiedersich, „Das Reserve-Infanterie-Regiment Nr. 229.”, Erinnerungsblätter Preussen, Bd. 316, Berlin 1929.
Johannes Heckmann, „Das Reserve-Jäger-Bataillon Nr. 22 im Weltkriege” Zeulenroda (Thüringen) 1937.
Tondera, Alfred, “Das Infanterie-Regiment Nr. 353”, Aus Deutschlands großer Zeit, Bd. 104; Sporn, Zeulenroda 1938.

---

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/