Małgorzata Karczewska, Maciej Karczewski

Cmentarz wojenny położony jest w lesie sosnowym, 450 m na południowy-wschód od wsi Przechody i około 220 m na południowy-zachód od drogi leśno-polnej prowadzącej wzdłuż północnego skraju wsi Przechody do Białogrądów, bezpośrednio na północny-zachód od drogi leśnej, w terenie płaskim. 

Spoczywa na nim nieznana liczba żołnierzy armii niemieckiej oraz być może armii rosyjskiej, poległych w 1914 i 1915 r. podczas walk związanych z oblężeniem twierdzy Osowiec. Wielkość nekropoli skłania do szacowania liczby poległych na ponad sto osób. Może to być większa liczba, jednak bez wiedzy o rozplanowaniu cmentarza, bliższe szacunki są niemożliwe.

Cmentarz składa się z dwóch części: mniejszej (północno-wschodniej), bez zachowanego wejścia, rozmieszczonej na planie prostokąta oraz większej (południowo-zachodniej), na planie trapezu. Obie części otoczone są oddzielnymi rowami i wydatnymi wałami. Na teren większej części prowadzi szeroka rampa. Powierzchnia mniejszej części cmentarza nosi wyraźne ślady przekopania. Mogiły ziemne napowierzchniowo całkowicie zatarte. Układ mogił nieznany.

Teren cmentarza jest pozbawiony roślinności związanej funkcjonalnie z nekropolia, porośnięty lasem sosnowym, samosiewkami krzewów i roślinności zielnej. Zarysy mogił zatarte; teren cmentarza miejscami przekopany.

Cmentarz nazywany jest przez mieszkańców „cmentarzem bydlęcym”, gdyż do niedawna było to zwyczajowe miejsca zakopywania padłego bydła i koni.

Według wspomnień mieszkańców, jeszcze w latach 80. XX w. przy wejściu na teren cmentarza znajdowały się dwa kamienie z wyrytymi datami 1914 na jednym i 1918 na drugim. Jeden z nich udało się zadokumentować na terenie wsi, drugi został wmurowany jako fundament ogrodzenia.

Do tej pory cmentarz w Przechodach jest nieznany urzędom sprawującym opiekę i chroniącym takie miejsca. Dokumentacja ewidencyjna w postaci karty cmentarza, umożliwiająca włączenie tego cmentarza do wojewódzkiej ewidencji zabytków została sporządzona w 2016 r. i przekazana do Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku. Konserwator zabytków odmówił wówczas objęcia ochroną tego i innych cmentarzy, gdyż jak stwierdzono w piśmie :

„…w miejscach zdefiniowanych jako cmentarze nie występują żadne wizualne formy charakterystyczne dla cmentarzy (mogiły, nagrobki, kompozycja przestrzenna z układem ścieżek czy kwater ani zaprojektowana przez człowieka zieleń”.
(Pismo nr R.5140.7.2017.AW Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków z dnia 23.02.2017 r. w sprawie odmowy włączenia do wojewódzkiej ewidencji zabytków czterech kart „cmentarzy z okresu I wojny światowej”, podpisane przez Z. Cybulko, kierownika Wydziału Rejestru i Dokumentacji Zabytków.)
Przytoczona argumentacja nie brała pod uwagę specyfiki cmentarzy wojennych z czasów I wojny światowej na Podlasiu, które po kilkudziesięciu latach zapomnienia w rzeczywistości nie posiadają wymienionych wyżej typowych cech cmentarzy, zatartych przez ludzi i czas. Pomimo tych braków zachowane są główne elementy konstytuujące cmentarz – szczątki ludzkie oraz wały ziemne wyznaczające jego granice.

18 listopada 2020 r. ponownie przekazaliśmy dokumentację tego cmentarza do Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Białymstoku. Po miesiącu otrzymaliśmy informację, iż ze względu na wysoki stopień skomplikowania sprawy, decyzja zapadnie do 18 grudnia. Czekamy zatem….

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/