Jacek Czaplicki
zdjęcia Małgorzata Karczewska

Cmentarz Kąty założono na wzgórzu, na skraju lasu. Pochowano na nim 55 żołnierzy armii niemieckiej i 41 z armii carskiej. Nekropolę wzniesiono zapewne w 1916 r., gdy zakończono zliczanie mogił polowych rozsianych w okolicy i można było przystąpić do prac projektowych i budowlanych miejsca ostatniego spoczynku przeznaczonego dla konkretnej liczby poległych.
Szczyt wzniesienia przekształcony został w trójpoziomowy kurhan rozmieszczony na planie koła. Średnica najniższej platformy wynosi około 29 m, środkowej około 17 m i górnej około 8 m. Dwie wyższe platformy mają stoki licowane kamieniami polnymi.

Od postawy wzgórza do środkowej platformy wiodą kamienne schody. Na ich osi, na drugiej platformie ustawiono kamienny głaz z symbolem Krzyża Żelaznego i inskrypcją upamiętniającą spoczywających tutaj żołnierzy:

✠
HIER RUHEN
55 DEUTSCHE
UND 41 RUSS
SOLDATEN
GEFALLEN
IM JAHRE 1915

Dolną i środkową platformę przeznaczono na pochówki żołnierzy armii niemieckiej. Groby złożono w układzie promienistym wzdłuż krawędzi platform. Ziemne nasypy mogił są do dzisiaj doskonale czytelne. Na najwyższej platformie, w dwóch mogiłach zbiorowych pochowani zostali żołnierze armii carskiej. Wokół grobów, wzdłuż skraju platformy zasadzono lipy.

Wszystkie mogiły były pierwotnie oznakowane drewnianymi krzyżami. Te znad grobów żołnierzy armii niemieckiej nosiły inskrypcje z imionami, nazwiskami i jednostkami w których służyli polegli. Na mogiłach zbiorowych nieznanych z nazwiska żołnierzy armii carskiej stały wyższe krzyże prawosławne, być może z napisem „Hier ruhen unbekannte Russische Krieger” [Tu spoczywają nieznani żołnierze rosyjscy].
Nie zachowały się niestety żadne dokumenty z okresu międzywojennego mówiące o prowadzonych pracach remontowych. Możemy się domyślać, że w tym czasie cmentarz został ogrodzony. Świadczą o tym pozostałości betonowych słupków dawnego ogrodzenia zachowane na skraju najniższej platformy. Przy stawianiu ogrodzenia łańcuchowego większość betonowych słupków po usunięciu ich z terenu cmentarza zostało porzucone w reliktach okolicznych umocnień polowych, a część ułożono jako stopnie w długich schodach prowadzących z poziomu drogi na szczyt wzgórza, na którym znajduje się cmentarz.
Pomimo upływu ponad 100 lat, w tym kilku dekad w czasie których cmentarz w Kątach pozostawał bez opieki, nekropola zachowana jest w niezłym stanie i bez przekształceń zacierających jej cechy. Od 1994 r. miejsce to jest objęte ochroną prawną przez wpis do rejestru zabytków województwa podlaskiego.
Cmentarz Kąty I należy do grupy monumentalnych cmentarzy wojennych, których projekty nawiązują do przedchrześcijańskich religii plemion germańskich i kultu solarnego. Świadczy o tym forma kurhanu, czyli miejsca spoczynku wyniesionego ponad powierzchnię, wznoszącego się ku niebu, a także rozmieszczeniem mogił wzdłuż krawędzi platform, co miało przywoływać skojarzenie z promieniami słonecznymi. Na terenie Generalnego Gubernatorstwa Warszawskiego cmentarze tego typu zaprojektował wybitny rzeźbiarz, projektant medali i nauczyciel akademicki profesor Hermann Hosaeus.

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/