Leszek Jankiewicz

Emil Brzozowski urodził się w rodzinie szlacheckiej w Hrubieszowie [wg niektórych źródeł w Lublinie, przyp. L.J.] w 1892 roku [podawana jest również data 30 lipca 1893 lub nawet rok 1894, przyp. L.J.]. Z domu rodzinnego wyniósł wartości patriotyczne, co spowodowało, że w 1914 roku, w wieku 22 lat, wstąpił do tworzącej się na terenach Królestwa Polskiego Polskiej Organizacji Wojskowej.

Polska Organizacja Wojskowa (POW) powstała na początku sierpnia 1914 roku, na zrębach Związku Walki Czynnej i Polskich Drużyn Strzeleckich, początkowo pod nazwą Polski Związek Wojskowy. Celem organizacji, która uznawała polityczne i wojskowe zwierzchnictwo Józefa Piłsudskiego, było zapisane ostatecznie w „Deklaracji POW”, wywalczenie w Ojczyźnie niepodległości i walka zbrojna z wszystkimi jej wrogami oraz przygotowanie kadr dla przyszłej armii polskiej. Za głównego wroga uznano Rosję, a za teren działania ziemie okupowane przez wojska rosyjskie. Początkowo działalność koncentrowała się na szkoleniu wojskowym i prowadzeniu prac wywiadowczych. Jesienią 1914 i na początku 1915 roku POW dysponowała już strukturami pozwalającymi na wyodrębnianie pięciu okręgów: warszawskiego, lubelskiego, radomskiego, siedleckiego i płockiego. Zorganizowano także Oddział Lotny Wojska Polskiego, który był bojowo-dywersyjną strukturą POW, podległą bezpośrednio Józefowi Piłsudskiemu. Oddział Lotny zajmował się dywersją na tyłach wojsk rosyjskich, polegającą m.in. na niszczeniu torów kolejowych, mostów, linii telefonicznych oraz zbrojnych akcjach na urzędy rosyjskie (m. in. wysadzenie torów kolejowych w okolicach Warszawy, uszkodzenie stojącego w Warszawie pomnika upamiętniającego zabitych w 1830 roku, generałów polskich wiernych carowi, napad w dniu 08.12.1914 roku na urząd pocztowy i gminny w Bełżycach (woj. lubelskie), gdzie zniszczono listy poborowych i skonfiskowano pieniądze w kwocie około 2500 rubli). Szczególną rolę odegrał oddział żeński, składający się z sekcji wywiadowczej, kolporterskiej, intendentury oraz sanitarnej. Po zajęciu terenów Królestwa Polskiego przez wojska austro-węgierskie i niemieckie, część członków POW ujawniła się i razem z komendantem weszła w skład Pierwszej Brygady Legionów. Większość spośród liczącej wówczas prawdopodobnie około tysiąca osób organizacji, pozostała w konspiracji prowadząc akcję szkoleniową, jednak nie wykonując zadań dywersyjnych. Wobec represji stosowanych przez państwa centralne wobec ludności na terenach byłego zaboru rosyjskiego, POW która rozrosła się do ponad 20 tysięcy członków, wznowiła w 1917 roku działania dywersyjne polegające na uszkodzeniach mostów, torów kolejowych czy linii telefonicznych, a także przeprowadzano akcje zbrojne przeciwko funkcjonariuszom policji, konfidentom oraz wojskowym patrolom na terenie okupacji niemieckiej. W październiku i listopadzie 1918 roku POW aktywnie uczestniczyła w przejmowaniu władzy na ziemiach polskich, zwłaszcza poprzez rozbrajanie wojsk niemieckich. W grudniu 1918 roku POW weszła w skład powstającego Wojska Polskiego.

Działający w POW składali przyrzeczenie treści: „W pełni świadomości zasad, celów i charakteru Polskiej Organizacji Wojskowej, wstępując w jej szeregi składam uroczyste słowo honoru, że władzom swoim bezwzględnie posłusznym będę, wszystkie włożone na mnie obowiązki i wszystkie wydane mi rozkazy z całą gotowością zawsze sumiennie spełniać będę, i że tajemnic mi powierzonych co do istnienia, składu i prac Organizacji wiernie strzec będę, i że sprawie Niepodległego Państwa Polskiego wszystkie siły, krew i życie poświęcę. (Tak mi dopomóż Bóg!)”.

Emil Brzozowski w grudniu 1914 roku został przyjęty do Oddziału Lotnego Wojska Polskiego w Lublinie i przyjął pseudonim konspiracyjny „Emil”. Od stycznia 1915 roku zajmował się organizowaniem struktur POW na Chełmszczyźnie. Dzięki zdolnościom organizacyjnym w krótkim czasie stworzył ośrodki czynnego oporu i walki zbrojnej we wsiach, w tym najsilniejszy ośrodek w Tarnogórze, gdzie jako instruktor bojowy prowadził ćwiczenia wojskowe. Brzozowski bardzo dobrze znał okolice Tarnogóry ponieważ często przebywał u rodziny w Brzezinach. W ramach działalności konspiracyjnej wydawano i kolportowano pisma niepodległościowe, a także prowadzono akcje wywiadowcze dotyczące transportów wojskowychoraz dokonano kilku akcji dywersyjnych, szczególnie na wąskotorowej linii kolejowej Chełm-Zamość.

W trakcie swej działalności Emil Brzozowski został ranny. Istnieje kilka wersji okoliczności tego zdarzenia. Według jednej, po starciu zbrojnym z żandarmerią rosyjską w Chełmie, w czasie której „Emil” zabił kilku wrogów, przeniósł się do Lublina, gdzie był główną osobą planującą i wykonującą zadania dywersyjne. Często zmieniał miejsca zamieszkania, a ostatecznie zatrzymał się jako czeladnik w warsztacie koszykarskim w dzielnicy Rury. Po wyśledzeniu jego miejsca pobytu Rosjanie urządzili nocną zasadzkę, z której udało mu się zbiec mimo odniesionych ran. Według innych źródeł został ranny w trakcie próby zatrzymania przez strażnika w Chełmie, do którego po wylegitymowaniu „Emil” oddał strzał. Przed śmiercią strażnik podał policji zapamiętany z dokumentów lubelski adres Brzozowskiego. Jemu samemu udało się uciec jednak zatrzymano gospodarzy, u których mieszkał, a organizacja utraciła maszynę drukarską. Na leczenie Brzozowski wyjechał do Warszawy. Po powrocie do zdrowia wrócił do Lublina, gdzie otrzymał komendę Organizacji Wiejskich Okręgu Lubelskiego POW. W swej nowej kwaterze na Sławinku utworzył składy broni oraz „bibuły”. W czasie akcji dywersyjnych niszczył połączenia telefoniczne i telegraficzne, wysadził mosty na trasie kolejki Motycz – Annopol oraz w Orłowie w pobliżu Tarnogrodu (winą za ten ostatni atak obarczono izbickich Żydów, których aresztowano i zesłano).

Brzozowski był aktywnie poszukiwany przez carską policje polityczną – Ochranę, żandarmerię i kozaków. W połowie lipca 1915 roku, na dwa tygodnie przed wycofaniem się Rosjan z Lublina musiał uciekać do podlubelskiego kompleksu Lasów Zemborzyckich, gdzie ukrywał się kilka dni a następnie zamierzał przedostać się w kierunku Krasnegostawu. Prawdopodobnie zadenuncjowany przez kolejarza został wyśledzony przez oddział kozaków. Po krótkiej wymianie ognia został „rozsiekany szablami”, zginął dnia 5 sierpnia 1915 roku z bronią w ręku. Został pochowany w miejscu śmierci na polach Kolonii Stasin, taką prośbę podobno wyraził przeczuwając swój rychły koniec.

W opisach ludzi współczesnych życiu i śmierci „Emila” określano go jako działającego w sposób brawurowy, nieliczącego się z niebezpieczeństwem i siłą wroga. Emila Brzozowskiego wspomniano w wydanej w sierpniu 1915 roku broszurze „Jutro. Jednodniówka robotnicza. Wydawnictwo lubelsko-siedleckiej organizacji P.P.S.”

„Emila” wspomina również Zofia Szturm de Sztrem w artykule „Moje wspomnienia z oddziału lotnego” w opracowaniu „Wierna Służba. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1910 – 1915” wydanym Warszawie w roku 1927.

Za swoją działalność i poświecenie dla Ojczyzny Emil Brzozowski został w 1922 roku pośmiertnie odznaczony Orderem Virtuti Militari V klasy oraz Krzyżem Niepodległości z Mieczami w 1931 roku, a także Orderem Odrodzenia Polski IV klasy.

Grób Brzozowskiego był początkowo otoczony szacunkiem jako miejsce pochówku bohatera, ale później pamięć o samotnej mogile wśród pól Stasina zanikała wśród mieszkańców miejscowości. W 1930 roku skradziono nawet krzyż Virtuti Militari umieszczony za szybą na pomniku nagrobnym.

Grób Emila Brzozowskiego był współcześnie miejscem edukacji młodzieży szkolnej o bohaterskiej postawie bohatera walczącego o wolną Rzeczypospolitą. W Szkole Podstawowej w Stasinie odbywały się „Żywe Lekcje Historii”, w czasie których prelegent ubrany w mundur z epoki opowiadał o Polskiej Organizacji Wojskowej oraz o Emilu Brzozowskim. Uczniowie szkoły opiekowali się grobem oraz odwiedzali mogiłę w okolicach Święta Zmarłych by uczcić pamięć bohatera minutą ciszy i zapaleniem świec.

Rodzina poległego starała się o przeniesienie szczątków Emila Brzozowskiego na cmentarz i na jej wniosek w dniu 10 sierpnia 2020 roku, po 105 latach od śmierci, odbyła się ekshumacja pod nadzorem pracowników Biura Upamiętnienia Walk i Męczeństwa Instytutu Pamięci Narodowej Oddziału w Lublinie.

Odnalezione szczątki, wraz z pierwotnym pomnikiem nagrobnym przeniesiono na cmentarz przy ul. Białej w Lublinie. Powtórny pogrzeb Emila Brzozowskiego miał charakter prywatny, w obecności rodziny i księdza prof. dr Andrzeja Szostaka, byłego Rektora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, który wygłosił słowa pożegnania zawierające refleksje o konieczności właściwego i pogłębionego rozumienia historii.

Ostateczne miejsce spoczynku Emila Brzozowskiego znajduje się na cmentarzu wojskowo-komunalnym w Lublinie, przy głównej alei biegnącej od bramy przy ulicy Białej, pomiędzy symboliczną mogiłą majora Hieronima Dutkowskiego „Zapory” a pomnikiem poświęconym żołnierzom Batalionów Chłopskich, w pobliżu kwatery w której spoczywają żołnierze armii austro-węgierskiej i niemieckiej oraz legioniści polegli w czasie działań wojennych.

---

Źródła:

Piotr Głuchowski-Fedirko „Emil Brzozowski ps. Emil, żołnierz Oddziałów Lotnych Wojska Polskiego POW”, w: „Jastków 1915. W setną rocznicę bitwy”, red. C. Taracha, Lublin, 2016.

Zofia Szturm de Sztrem, „Moje wspomnienia z oddziału lotnego” w „Wierna Służba”, Warszawa, 1927.

„Z ostatnich chwil panowania rosyjskiego w Lublinie” w „Jutro” Jednodniówka Robotnicza Wydawnictwo lubelsko-siedleckiej organizacji P.P.S., 1915.

„Poprzednik Wyklętych: Emila Brzozowskiego (1882-1915) powrót do Lublina”, Nowy Tydzień w Lublinie i w Świdniku : lubelski tygodnik lokalny, 2020, nr. 33.

---

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/