Wojciech Fituch (Łódź), Adam Zamojski (Zgierz)

Cmentarz wojenny, brak informacji o komasacji i likwidacji cmentarza. Można założyć, że chociaż cmentarz zniknął z krajobrazu, dalej istnieje w miejscu założenia.

30 listopada 1914 r. wojska niemieckie ruszyły do ostatecznego uderzenia, którego celem było zajęcie Łodzi. Główne uderzenie wykonywał II Korpus wraz z Brygadą Schmiedecke ze strony zachodniej, pomocnicze wyszły w kierunku Łodzi z  południowego i północnego zachodu. Na tym ostatnim odcinku frontu główny atak poprowadzić miały pułki 38 Dywizji: 94 IR, 96 IR i 71 IR wspomagane przez Korps Posen składający się z batalionów Landsturmu oraz zapasowych batalionów  pułków Landwehry i armii czynnej. Rozpoznanie niemieckie donosiło o dobrze rozbudowanej rosyjskiej linii obrony obsadzonej pułkami 2 Dywizji Strzelców Syberyjskich.

Przewidując duże straty, dowództwo niemieckie rozmieściło na bezpośrednim zapleczu linii frontu Sanitätskompagnie 2 des XI AK i wyznaczyło punkt zbiórki rannych (Hauptverbandplatz) w majątku Hugo Tobiasellego w Zdziechowie. 3 grudnia 1914 r., już w trakcie walk, budynki majątku zostały zajęte przez Feldlazarett 3 XI AK.

Do lazaretu zwożono rannych żołnierzy z walk o wzgórze 181 w kolonii Bechcice, jednej z najkrwawszych batalii operacji łódzkiej; lazaret przyjmował rannych obu walczących stron. Tylko w dniach 2-3 grudnia na teren Hauptverbandplatz zwieziono  216 rannych żołnierzy. Zmarłych z ran chowano na miejscu, na terenie parku dworskiego aż do dnia 13 grudnia 1914 r.
Miejsce pochówku zostało urządzone jako cmentarz wojenny prawdopodobnie w roku 1917 lub 1918. Nie zachowały się żadne oryginalne dokumenty administracji niemieckiej dotyczące założenia, wielkości, wyglądu czy też planu cmentarza. Jedyne informacje zawarte są w dokumentach przechowywanych w Archiwum Państwowym w Łodzi.
W wykazie z roku 1922 wymieniony jest cmentarz przy ogrodzie (parku?) dworskim w Zdziechowie, na którym w 11 mogiłach pochowano 28 Niemców i 10 Rosjan.

Wg informacji udzielonych współcześnie przez mieszkańców Zdziechowa (obecnych oraz byłych) cmentarz znajdował się na południe od zabudowań dworskich, przy drodze prowadzącej od tych zabudowań na południe, w kierunku łąk i rzeki Ner; po minięciu ostatniego skrzyżowania tej drogi z drogą prowadzącą w lewo i po przejściu ok. 50 m cmentarz znajdował po jej lewej stronie, w rejonie obecnego rowu melioracyjnego. Groby usytuowane były w dwóch rzędach, z alejką pomiędzy nimi (równoległą do drogi), a przed i za grobami wzdłuż ogrodzenia rosło po kilka kasztanowców.

Z innego dokumentu – z roku 1928 – dowiadujemy się, że drewniane ogrodzenie cmentarza zgniło i trzeba było wykonać nowe. Wykonano 50 metrów bieżących ogrodzenia o wysokości 1,30 metra ze sztachet na 16 słupach dębowych. Prace wykonał “majster Stefan Szkudlarek z Kazimierza”. Odbiór wykonanych prac podpisywał również właściciel majątku Tobiaselli.
Ciekawych informacji dostarczają dokumenty dotyczące poszukiwań grobów poległych żołnierzy. Polska administracja odpowiadała na zapytania o groby poległych kierowane ze strony niemieckiej, najczęściej konsulatu Niemiec w Łodzi. Z jednego z dokumentów (z 1934 r.) dowiadujemy się, że w grobie masowym nr 7 na cmentarzu w Zdziechowie spoczywa Walter Helmich.

Inny dokument (także z lat 30.) dotyczy poszukiwań grobu Ernesta Pechaufa. Do kwestionariusza poszukiwań dołączono szkic znaku nagrobnego w postaci drewnianego krzyża, cechowanego (prawdopodobnie) z tyłu nazwą cmentarza i numerem.

W roku 1933 Urząd Wojewódzki Łódzki skierował natomiast zapytanie odnośnie grobów: Arnolda (pochowanego w grobie masowym Nr 5) oraz Helbiga (mogiła masowa Nr 3). Niestety, nie można zidentyfikować poległego Arnolda – brak podanego imienia i jednostki wyklucza przyporządkowanie
nazwiska do konkretnej osoby.

---

Lista zidentyfikowanych i prawdopodobnie pochowanych na cmentarzu w Zdziechowie żołnierzy armii niemieckiej (21 nazwisk z 28 pochowanych)

Nie udało się, niestety, ustalić nazwiska żadnego żołnierza armii rosyjskiej, możemy przyjąć, że należeli do któregoś z pułków piechoty 2 DSS lub jednostek korpuśnych I Korpusu Syberyjskiego.

Na początku lat 30. władze państwowe przystąpiły do szerokiej akcji komasacyjnej cmentarzy. Spowodowały ją kierowane licznie skargi właścicieli gruntów (prywatnych), którym lokalizacja cmentarza nie pozwalała użytkować gruntu, a od swojej własności obowiązani byli płacić podatki. W poufnej korespondencji wyznaczano dla poszczególnych powiatów obiekty zbiorcze (na gruntach państwowych), na które – po oszacowaniu kosztów – przenoszono nawet po kilkanaście i więcej cmentarzy czy mogił polowych z sąsiednich miejscowości. Nie stwierdzono natomiast (a przynajmniej nie udało się dotychczas znaleźć żadnego potwierdzenia), aby komasację ostatecznie przeprowadzono także z cmentarzy wyznaniowych. Cmentarz w Zdziechowie jest jednym z nielicznych innych obiektów, które zostały zachowane – wymienia go spis cmentarzy wojennych sporządzony w 1938 r. (w aktach Wydziału Powiatowego w Łodzi).

W latach II wojny światowej niemieccy okupanci odebrali majątek Tobiasellemu, który był mieszkańcem Łodzi. W styczniu 1945 r. Tobiaselli przyjechał do Zdziechowa, ale za nim przybyli żołnierze sowieccy. Rodzina popełniła samobójstwo.
Grunty majątku zostały rozparcelowane, a pozbawione opieki zabudowania ludność rozebrała dla własnych potrzeb. Ocalał tylko wspomniany na początku spichlerz.
Zaniedbany cmentarz wojenny zaczął zarastać. Krzyże stały jeszcze podobno do początku lat 60. Ok. 1965 r. grunty po majątku poddano melioracji (wykorzystano przy tym być może dokumentację sporządzoną jeszcze w 1937 r.). Jeden z rowów miał być poprowadzony przez teren cmentarza. Prace początkowo wstrzymano, ale na polecenie władz wkrótce wznowiono: na teren wjechał spychacz i wszystko wyrównał, może nawet teren nieco obniżając. Dzisiaj nie ma po cmentarzu żadnego śladu.

---

Źródła:
Zbiory Archiwum Państwowego w Łodzi
Zbiory Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego w Łodzi
Deutsche Verlustlisten
Mapy Wojskowego Instytut Geograficznego
Notatki z rozmów z mieszkańcami Zdziechowa (w zbiorach autorów)
Literatura:
A. von Hartmann,  Das Infanterie-Regiment Großherzog von Sachsen (5. Thüringisches) Nr. 94 im Weltkrieg, Kurzgefaßter Überblick, Berlin 1921.
A. Bölsche, Sturmflut. Das Erleben des 7. thür. Infanterie-Regiments Nr. 96 im Weltkrieg, auf Grund der Kriegstagebücher und Regimentsakten; Aus Deutschlands Großer Zeit, Band 50, Sporn, Zeulenroda 1935.
A. Schöning, Unser Regiment im Weltkriege – Kriegsgeschichte des 3. Thüringischen Infanterie-Regiments Nr. 71, Erfurt 1925.
Sanitätsbericht über das Deutsche Heer, Deutsches Feld- und Besatzungsheer, im Weltkriege 1914-1919: Der Sanitätsdienst im Gefechts- und Schlachtenverlauf im Weltkriege 1914-18, II Band, Berlin 1938. 
K. von Wulffen, Die  Schlacht bei Lodz, Der Große Krieg in Einzeldarstellungen Heft 19, Oldenburg 1918.

---

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/