Leszek Jankiewicz

W Łukowie przy ulicy Strzelniczej znajduje się cmentarz wojenny. W początkach XX wieku Łuków był ważnym miejscem na strategicznej mapie Imperium Rosyjskiego, krzyżowały się tu linie kolejowe stanowiące połączenie zespołu twierdz wołyńskich w Równem, Dubnie i Łucku z twierdzami w Brześciu i Warszawie. Na przedmieściu Łukowa o nazwie Łapiguz (nazwa pochodziła od pobliskiej karczmy) znajdowały się rosyjskie koszary wojskowe, w których od sierpnia 1914 roku funkcjonował lazaret. Żołnierzy zmarłych w wyniku odniesionych ran oraz wskutek chorób zakaźnych chowano na cmentarzu, który prawdopodobnie utworzono dopiero w związku z potrzebami wojennymi [1, 4], chociaż istnieją doniesienia, ze został założony już około roku 1890 [2] wraz z oddaniem do użytku kompleksu koszarowego armii carskiej, w którym stacjonował 2., 8., 17. i 18. park artyleryjski oraz 3. kadrowy batalion obozowy, a po 1910 roku 6. dywizjon moździerzowy) [5].

W sierpniu 1915 roku armia rosyjska wycofała się z terenu Królestwa Polskiego, a we wrześniu na terenie koszar w Łapiguzie rozlokował się garnizon niemiecki i nadal dokonywano tam pochówków żołnierzy zmarłych w funkcjonującym lazarecie. W 1917 roku cmentarz wojenny został rozbudowany przez niemieckie służby grobownictwa wojennego. Reorganizacja Kriegerfiedhof Lukow-Lapiguz została przeprowadzona w ramach realizacji zadań własnych Cesarsko-Niemieckiego Wojskowego Gubernatorstwa w Łukowie. Pierwotny cmentarz lazaretowy przekształcono w miejsce pamięci. Główna oś założenia zorientowana została w linii północ-południe, wzdłuż alei głównej prowadzącej od reprezentacyjnego wejścia aż do kaplicy a aleje poprzeczne dzieliły cmentarz na kwatery – w części południowej znajdowały się kwatery z mogiłami a w środkowej kwatery z obeliskami upamiętniającymi żołnierzy armii rosyjskiej (po stronie zachodniej) oraz żołnierzy armii niemieckiej i austro-węgierskiej po stronie wschodniej a w ostatniej wybudowano drewnianą kaplicę [1].

Na cmentarzu chowano żołnierzy armii rosyjskiej, niemieckiej austro-węgierskiej. Według zapewne niepełnych danych w 1914 roku odbyło się 12 pochówków, 56 w 1915, 3 w 1916 i po jednym w 1917 i 1918 roku [3]. Na cmentarzu pogrzebano również pięćdziesięciu żołnierzy polskich (27 znanych z nazwiska oraz 23 nieznanych) oraz nieznaną liczbę żołnierzy rosyjskich, którzy stracili życie w wojnie polsko-bolszewickiej 1920 roku a zmarli w szpitalu św. Tadeusza. Pochówki żołnierzy wojska polskiego z wojny polsko-bolszewickiej z 1920 roku zlokalizowano po wschodniej stronie cmentarza (od ulicy Strzelniczej) a mogiły żołnierzy bolszewickich umieszczono wzdłuż zachodniej granicy cmentarza. O ile groby Polaków są pielęgnowane to groby Rosjan są obecnie całkowicie nieczytelne [1].

Cmentarz w Łapiguzie został cmentarzem zbiorczym dla komasacji przeprowadzanej w okresie powojennym. Według ewidencji z lat 20. XX wieku był to jeden z największych cmentarzy wojennych województwa lubelskiego i spoczywało tam wtedy w mogiłach pojedynczych i grobach zbiorowych 208 żołnierzy armii austro-węgierskiej, 1009 armii  rosyjskiej, 36 armii niemieckiej i 548 żołnierzy o nieustalonej przynależności armijnej, to jest łącznie 1801 poległych [1, 5]. W wykazie cmentarzy wojennych Województwa Lubelskiego rok 1924 – 1925 odnotowano 1244 mogiły [6].

W okresie międzywojennym na cmentarzu były dokonywane również pochówki żołnierzy różnych formacji wojska z łukowskiego garnizonu, niezwiązane z działaniami wojennymi, między innymi: marynarz Mieczysław Bryła zmarły 14 listopada 1928 roku oraz ułan Ambroży Nabagież zmarły 31 lipca 1934 roku. W 1938 roku na lewo od kościółka został pochowany rotmistrz Stanisław Ciechanowicz z 27 Pułku Ułanów Wielkopolskich im. Stefana Batorego. Na miejscu spoczynku ustawiono płytę z napisem:

Ś P ▪ Stanisław ▪ Ciechanowicz ▪ Rotmistrz dowódca ▪ S/Z Pułku Ułanów ▪ Im. Króla Stefana Batorego ▪ Żył lat 39 – zm. d. 30-VI-1938 ▪ Pokój jego  duszy

Był to ponoć wypadek przy czyszczeniu broni, chociaż krążyły informacje o honorowym samobójstwie. Ciechanowicz zagrożony aresztowaniem z powodu malwersacji wojskowych pieniędzy, kierując się oficerskim honorem, zdecydował się na ostateczne rozwiązanie. Po jego śmierci sprawę tuszowano, podając wersję o przypadkowym postrzeleniu [5, 7].

W latach 1939-1944 na Cmentarzu w Łapiguzie byli również grzebani żołnierze armii III Rzeszy.

Ostatni pochówek służącego w armii niemieckiej żołnierza narodowości turkiestańskiej odbył się w 1944 roku [2].

W latach 1914-1918  Na cmentarzu wojennym w Łapiguzie pochowano żołnierzy różnych armii, wielu narodowości oraz różnych wyznań – prawosławni, katolicy, ewangelicy oraz muzułmanie.

Dominującym elementem wystroju cmentarza, zamykającym główną oś do północy była zbudowana na przełomie lat 1917-1918 drewniana kaplica, wzniesiona w intencji upamiętnienia żołnierzy armii niemieckiej i austro-węgierskiej. W kościółku o wymiarach ok. 30 na 8 m znajdowały się trzy ołtarze: główny z dużą rzeźbą Chrystusa ukrzyżowanego oraz dwa boczne. Na sześciu drewnianych pilastrach przy ścianach bocznych umieszczono 12 tablic zawierających imiona, nazwiska, stopnie wojskowe oraz daty śmierci poległych [1, 2].

Upamiętnieniu pochowanych służyły również dwa pomniki, oba około dwumetrowej wysokości, wykonane z piaskowca szydłowieckiego pochodzącego z kamieniołomu w Śmiłowie w pobliżu Jędrzejowa. W zachodniej kwaterze ustawiono pomnik żołnierzy armii rosyjskiej (Russenstein) – na trójstopniowej platformie blok w kształcie czworościanu zwężającego się ku dołowi [1].

Po stronie wschodniej ustawiono pomnik poświęcony żołnierzom armii niemieckiej i austro-węgierskiej (Deutsch-Österreicher Stein) – również w formie kamiennego bloku, z herbem Cesarstwa Niemieckiego oraz herbami krajów monarchii austro-węgierskiej (Austrii, Węgier i tarczy herbowej Habsburgów). Pomnik wieńczył hełm wsparty na wieńcu laurowym oraz skrzyżowanym bagnecie i granacie ręcznym. Napis informował, że pomnik został wzniesiony przez Cesarsko-Niemieckie Wojskowe Gubernatorstwo w Łukowie w 1918 roku (Errichtet vom. Keiserl. Deutschen/ Milit. Gouvernement Lukow 1918) [1].

Obecnie oba pomniki nie istnieją, monument poświęcony pamięci żołnierzy niemieckich i austro-węgierskich został zniszczony dopiero w latach 90. XX wieku [1]. W terenie można jeszcze odszukać pozostałości fundamentów obu pomników.

Kaplica cmentarna służyła polskiemu garnizonowi mieszczącemu się w dawnych carskich koszarach. Po II wojnie światowej cmentarz był miejscem odwiedzanym dopóty, dopóki była okazjonalnie wykorzystywana kaplica. W dniu 6 kwietnia 1972 roku na skutek zaprószenia ognia (prawdopodobnie przez wagarowiczów) kaplica spłonęła [1, 2]. Pozostały jedynie fundamenty budowli.

Zachował się natomiast pomnik upamiętniający żołnierzy muzułmanów. W latach 1879-1883 stacjonował w łukowskim garnizonie I dagestański pułk jazdy nieregularnej wiec być może na opisywanym cmentarzu znajdują się również prochy muzułmanów zmarłych w tym okresie. Z pewnością pochowano tu żołnierzy tego wyznania poległych w trakcie działań wojennych. Spoczęło tu 24 wyznawców Allacha, w tym 12 znanych z imienia, nazwiska i przydziału do jednostki. Niemieckie służby grobownicze wzniosły wyjątkowy w kształcie drewniany pomnik nagrobny przypominający kształtem wieżę minaretu. Materiał, z którego wykonano pomnik jest nietypowy dla tego typu nagrobków, gdyż zazwyczaj przybiera on formy pionowo ustawionej kamiennej płyty (stela) z napisami w języku arabskim. Postument ma wysokość około 3 metrów o kwadratowej podstawie przechodzącej w kolumnę opasaną dekoracyjną spiralą i zwieńczoną muzułmańskim hełmem. Dolna część obita jest deskami, na których epitafijna inskrypcja w języku niemiecki głosi: „Den Kämpfern Mohammedanischen Glaubens die im Russ Lazarett Luk.-Lapigus ihren wunden erlagen” [Wojownikom wiary mahometańskiej zmarłym z ran w szpitalu rosyjskim w Łukowie-Łapiguzie]. Nad napisem umieszczono wizerunek półksiężyca i gwiazdy a na pozostałych stronach nazwiska poległych żołnierzy (w transkrypcji łacińskiej) z przynależnością wojskową, datę śmierci i numer grobu. W 1964 roku pomnik został przewrócony z zamiarem przeznaczenia na opał, jednak dzięki staraniom pracowników Muzeum Regionalnego w Łukowie został zachowany i przekazany do ówczesnego Muzeum Okręgowego w Lublinie, a w 1974 roku do Muzeum wsi Lubelskiej, gdzie znajduje się do chwili obecnej w magazynie muzealiów [1, 2, 4].

Personalia żołnierzy muzułmańskich umieszczone na pomniku [2]:

223 Achmedanow Rechmadian, 162 Achal. – 1 Rgt., 22 Nov. 1914

224 Kazylov Sadik, 39 Marsz. 1 Rgt., 25 Jan. 1915

248 Galamidina Wameszino, 2. Rostow. – Rgt., 9 Nov. 1914 [nagrobek zachowany]

252 Chajuna Sachharatura, 2. Grenad. Rgt, 9 Nov 1914

253 Abdua Czadika

276 Fasuli Kaszmula, Aleksandrop. I Rgt., 10 Okt. 1914

823 Aszaok Namiaranka, 27 Juni 1915

Und 12 Namenlose Krieger im den Graben 247  248  250  254 254  255  257  259  269  270  272  279

256 Zamisza Minagali, 2 Pskow. Rgt., 15 Nov 1914 [nagrobek zachowany]

258 Fakumin Lafola, 26 Juni 1915 [nagrobek zachowany]

269 Charisow Kaschifula, 330 Slotons. – R., Sept 1914 [nagrobek zachowany]

274 Imaidan Chajiridjaniw, 330 Slotons. – R., 1 Okt. 1914 [nagrobek zachowany]

275 Szejdula Chalikow, Baszkadik. Rgt., 1. Okt. 1914

W okresie międzywojennym cmentarz pełnił ważną funkcję dla społeczności Łukowa, odbywały się tam między innymi uroczystości święta Żołnierza Polskiego i uroczystości pułkowe jednostek kawalerii stacjonujących w pobliskich koszarach. Zarząd nad cmentarzem objęły polskie władze wojskowe: Urząd Opieki nad Grobami Wojennymi przy Dowództwie Okręgów Generalnych, a następnie po 1922 roku Referat Grobownictwa Wojennego umiejscowiony w Okręgowej Dyrekcji Robót Publicznych przy Urzędzie Wojewódzkim Lubelskim [1]. Planowano prace remontowe, w tym naprawę drewnianego ogrodzenia (475 mb.), wykonanie znaków mogilnych (200 szt.) oraz usypanie 919 mogił nad pochówkami pojedynczymi i zbiorowymi (Plan robót remontowych na cmentarzach wojennych w powiecie Łukowskim /nie objętych planem komasacji (przypuszczalny termin wykonania wrzesień 1933 r.) [6]. Od wiosny 1939 roku wykonywane były betonowe krzyże i nagrobki, między innymi w formie nawiązującej do Krzyża Żelaznego. W związku z wybuchem wojny prace nie zostały ukończone [1].

Po drugiej wojnie światowej, wraz z upływem czasu i na skutek zaniedbań, obiekt ulegał dewastacji – tabliczki nagrobne były niszczone a napisy ulegały zatarciu, spłonęła kaplica, pomniki chwały żołnierzy różnych armii i wyznań uległy zniszczeniu.

Dopiero w 1990 roku, z inicjatywy ówczesnego burmistrza Łukowa, rzędy globów zostały otoczone krawężnikami [2], a jesienią 1997 roku dokonano ekshumacji żołnierzy niemieckich pochowanych w okresie II wojny światowej [1, 2]. W dniu 15 sierpnia 2000 roku, w 80. Rocznicę Bitwy Warszawskiej odsłonięto pomnik dla uczczenia bohaterów wojny z bolszewikami z napisem:

BOHATEROM POLEGŁYM ▪ W ZWYCIĘSKIEJ WOJNIE 1920 r.

Niestety płyta została skradziona wiosną 2003 roku a na jej miejsce wmurowano następną o innej treści:

W 80 ROCZNICĘ WOJNY POLSKO – BOLSZEWICKIEJ POLEGŁYM ŻOŁNIERZOM SPOŁECZEŃSTWO POWIATU ŁUKÓW 2000 [2, 3]

To właśnie pod tą tablicą corocznie 15 sierpnia mieszkańcy Łukowa składają kwiaty i zapalają znicze.

Według ewidencji z 2017 roku na cmentarzu zachowało się 191 nagrobków nad mogiłami zawierającymi szczątki co najmniej 219 poległych z różnych armii, w tym 53 żołnierzy polskich, 56 rosyjskich, 6 niemieckich i 31 austro-węgierskich [2]. Dane co do liczby szczątków pozostających na cmentarzu budzą wątpliwości, zwłaszcza w zestawieniu z liczbą pochówków raportowaną w okresie międzywojennym. Można przypuszczać, ze ziemia na terenie cmentarza kryje jeszcze kości dużo większej liczby żołnierzy. Od 20 lat opiekę nad cmentarzem sprawują uczniowie Zespołu Szkół nr 2 w Łukowie w ramach programu patriotyczno-obywatelskiego. W 2014 roku cmentarz wojenny w Łukowie Łapiguzie został wpisany do rejestru zabytków województwa lubelskiego (A/1625).

Obecnie cmentarz zajmuje obszar 2,14 ha, jest ogrodzony współczenym metalowym płotem. Upamiętnione mogiły są zlokalizowane w rzędach, głownie po wschodniej i ale również po zachodniej stronie głównej alei.

W ostatnich latach teren uporządkowano, wykonane w 1939 roku poduszki i krzyże na mogiłach zostały zastąpione nowymi, pola grobowe wysypano kamieniami a pomiędzy rzędami grobów ułożono alejki z kostki brukowej.

Pomiędzy mogiłami pierwszowojennymi usytuowano wspomniany wyżej współczesny pomnik poświęcony poległym wojnie 1920 roku. Nie jest to najlepsza lokalizacja, gdyż pochówki żołnierzy wojska polskiego znajdują się dalej i można było zapewne znaleźć lepsze miejsce dla tego pomnika.

Po obu stronach alejki znajdują się po trzy rzędy mogił z tabliczkami pulpitowymi. Obecnie ustawiono nowe tabliczki wykonane z granitu, które zastąpiły wcześniejsze betonowe.

Pojedyncza tabliczka może oznaczać  zarówno pochówek pojedynczy jak i zbiorowy a także różną przynależność armijną czy nawet wyznanie a także pochówek bezimienny jak i ze znanymi personaliami.

Za mogiłami oznaczonymi tabliczkami pulpitowymi znajduj a się dwa rzędy mogił żołnierzy polskich poległych w walkach w 1920 roku, z kolejnym pomnikiem. Na tych mogiłach również ustawiono nowe krzyże granitowe.

Po przeciwnej stronie alei znajduje się następna kwatera z pochówkami żołnierzy zmarłych w lazarecie, również oznaczona nowymi granitowymi krzyżami.

Główna aleja biegnąca przez cmentarz jest zamknięta fundamentami spalonej kaplicy, a po jej obu stronach znajduje się kilka mogił z okresu międzywojennego, w tym wspomnianego rotmistrza Ciechanowicza.

Podsumowując, cmentarz wojenny w Łukowie Łapiguzie jest miejscem o bardzo ciekawej historii, z pewnością wartym odwiedzenia.

---

Źródła:
1. Marzena Gałecka „Cmentarz wojenny w Łukowie Łapiguzie”, Ochrona Zabytków 2014, 8, 37 i przedruk na Łuków historia https://www.lukow-historia.pl
2. Łuków historia https://www.lukow-historia.pl
3. Zespół szkół nr 2 w Łukowie https://zs2.lukow.pl/
4. Janina Petera „Drewniany nagrobek” Spotkania z Zabytkami 1988, 37, 3
5. Forum o wojnach światowych https://www.dws.org.pl
6. Cmentarze z I wojny światowej w powiecie łukowskim http://zastawie-netau.net
7. Łuków i okolice – Historia Ziemi Łukowskiej https://www.facebook.com

---

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/