Wojciech Fituch, współpraca Adam Zamojski

16 XII 1914 r. wojska trzech armii: 1., 2. i 5. rosyjskiego Frontu Północno-Zachodniego rozpoczęły odwrót na linię rzeki Rawki od Wyszogrodu nad Wisłą po Domaniewice k. Nowego Miasta nad Pilicą, gdzie front wzdłuż rzeki ciągnął się na zachód od Inowłodza. Odwrót wojsk rosyjskich przebiegał bez większych przeszkód, jednostki niemieckiej 9. Armii, wyczerpane walkami w operacji łódzkiej, nie miały sił na decydujące uderzenie na wycofującego się wroga, nie sprzyjała temu również pogoda: od kilku dni panowała odwilż, drogi zamieniły się w pułapki z błota.

W ślad za postępującą 9. Armią ruszyły też tabory lazaretów, kilka pozostało w Łodzi i okolicach, pozostałe w ciągu kilku dni od daty 16 XII rozlokowały się na tyłach korpusów zajmujących w walkach nowe pozycje. Na szczególnie ważnym kierunku: Rawa Mazowiecka, gdzie atakowały jednostki XX i XI AK, tyłowe lazarety rozmieszczono w Rogowie, Michowicach, Głuchowie i Jeżowie. Do Jeżowa już 20 XII dotarła część 7 F.L. XX AK, ale w dniu 24 XII został tu ostatecznie rozlokowany 6 F.L. XX AK, a 7 F.L. przeniesiono do Michowic. Lazaret zajął 12 domów, w których przyjmował rannych, przeprowadzał operacje czy też wykorzystywał pomieszczenia jako sale pooperacyjne. W końcu I 1915 r. do Jeżowa przybył F.L. 2 XI AK, zastępując 6 F.L. Nowy lazaret przyjmował przede wszystkim chorych, a nie rannych na polu bitwy. Już w XII 1914 r. wojska 9. Armii dotknęła epidemia cholery i tyfusu, chorych przybywało w zastraszającym tempie i wiele lazaretów zamieniono na typowo zakaźne. Znany jest również przypadek jednoczesnego, ciężkiego zatrucia się zepsutym mięsem 83 żołnierzy 151 IR. W Jeżowie wybudowano baraki dla chorych, prawdopodobnie w celu izolacji zarażonych i odseparowania od ludności.

W celu zapewnienia godnego pochówku zmarłym żołnierzom, urządzono na pustym placu przy cmentarzu katolickim cmentarz wojenny. Zajmuje on powierzchnię około 300 metrów kw. Nie dysponujemy żadnymi źródłami niemieckimi z okresu I wojny światowej, które zawierałby plany, dane o ilości pochowanych bądź ich dane osobowe.

W roku 1942, na wniosek niemieckich władz okupacyjnych prowadzono poszukiwania i identyfikacje grobów żołnierskich w okolicy. Związane było to z walkami z września 1939 r., podczas których wojska niemieckie poniosły znaczne straty i wiele mogił polowych rozsianych było jeszcze po okolicy. Przy okazji zlustrowano cmentarz wojenny z lat 1914-1915. Stwierdzono na nim 124 groby pojedyncze, żadnych mogił masowych. Z tej liczby 109 żołnierzy było znanych, a 15 nieznanych; stwierdzono również, że stan betonowych nagrobków nie pozwala na dokładną identyfikację pochowanych żołnierzy. Nie jest pewne, czy liczba ta była ostateczną w 1918 r., czy też przypasowano ją na potrzeby spisu z 1942 r., licząc tylko zachowane nagrobki. Po paru latach badań wydaje się, że liczba pochowanych jest większa.

Cmentarz – jak na polskie warunki – zachowany jest bardzo dobrze, wraz z centralnym pomnikiem, powstałym jeszcze w 1915 r. Zachowało się 118 betonowych nagrobków pulpitowych, polskiej produkcji, którymi od roku 1926 na cmentarzach wojennych zastępowano drewniane krzyże będące pierwotnymi oznaczenia grobowymi. W roku 1999 nakładem gminy zebrano zachowane tablice, ustawiono po dwóch stronach pomnika oraz ogrodzono cmentarz betonowym płotem. Teren cmentarza jest wykaszany i utrzymywany w porządku. Przed wejściem umieszczono tablicę informacyjną – niestety, część informacji jest mylna lub powiela legendy, znane wszystkim interesującym się tematem cmentarzy wojennych: pod pomnikiem leży nieznany niemiecki generał.

W roku 2017 rozpocząłem kwerendę dostępnych źródeł niemieckich, mającą na celu próbę znalezienia i zidentyfikowania nazwisk żołnierzy pochowanych cmentarzu w Jeżowie. Jesienią 2020 r., wraz z Adamem Zamojskim i jego synem Antonim oraz Rafałem Andrzejewskim prowadziliśmy również badania na cmentarzu. Stwierdzony jeszcze w 1942 r. dla władz niemieckich stan nagrobków uległ w ciągu następnych dziesięcioleci dalszej destrukcji, a litery i cyfry – zatarciu. Nie mniej żmudnymi metodami analizy kształtów znaków – zarówno na miejscu jak i w komputerze przy przeglądaniu wykonanych fotografii, z korektą opartą o wiedzę o pułkach, których żołnierze walczyli w tym rejonie, jak też przegląd list strat niemieckich, w efekcie wielogodzinnych prac udało się ustalić podaną niżej listę 96 żołnierzy armii niemieckiej zmarłych z ran lub chorób w lazaretach w Jeżowie i pochowanych w tym miejscu. Zidentyfikowano również 10 nagrobków z napisem „Nieznany żołnierz armii niemieckiej”.

Lista żołnierzy armii niemieckiej spoczywających prawdopodobnie na cmentarzu wojennym w Jeżowie potwierdzona według zachowanych nagrobków i dostępnych źródeł DVL i list strat z kronik pułkowych:

---

Wykaz skrótów:

BTL – Bataillon

BATTR – Batterie

IR – Infanterie Regiment
Esk. – Eskadron
K – Kompagnie
Ers. – Ersatz
Res. – Reservist
FAR – Feldartillerie Regiment

FK – FeldKompagnie
FuAR – Fußartillerie Regiment
FL – Feldlazarett

MGK – Maschinengewehr Kompagnie

MUN. KOL. – Munitionskolonne
Utffz – Unteroffizier
Krgfsr – Kriegsfreiwilliger
Sanit.Komp. – Sanitäts Kompagnie

Źródła:

Archiwum Państwowe w Tomaszowie Mazowieckim
Deutsche Verlustlisten

Literatura: Alfred Laeger: “Das 1. Westpreußische Fußartillerie-Regiment Nr. 11 im Weltkrieg 1914/18″, Aus Deutschlands großer Zeit, Bd. 70, Zeulenroda, 1934.
Arnold Bölsche, ”Sturmflut. Das Erleben des 7. thür. Infanterie-Regiments Nr. 96 im Weltkrieg, auf Grund der Kriegstagebücher und Regimentsakten”; Aus Deutschlands Großer Zeit, Band 50, Sporn, Zeulenroda, 1935.
“Geschichte des 1. Ermländischen Infanterie-Regiments Nr. 150” – Teil 1 (372 Seiten); Vereinigung der Offiziere des Regiments ( 1. Ermländisches Infanterie – Regiment Nr. 150 ), Sporn Verl. Zeulenroda 1932 / Teil 2 (424 Seiten), Zeulenroda, 1935.
Plickert, Heinrich: „Das 2. Ermländische Infanterie-Regiment Nr. 151 im Weltkriege”, Oldenburg, 1929.
Pohnath, Gustav: „Die Geschichte des 5. westpreußischen Infanterie-Regiments Nr. 148”. Oldenburg i.O., 1934.
“Sanitätsbericht über das Deutsche Heer, Deutsches Feld- und Besatzungsheer, im Weltkriege 1914-1919: Der Sanitätsdienst im Gefechts- und Schlachtenverlauf im Weltkriege 1914-18”, II Band, Berlin, 1938.
Schöning, Arthur, “Unser Regiment im Weltkriege – Kriegsgeschichte des 3. Thüringischen Infanterie-Regiments Nr. 71”, Erfurt, 1925.
Strecker, Karl, “Das Deutsch Ordens-Infanterie-Regiment Nr. 152 im Weltkriege”, Berlin-Charlottenburg, 1933.

---

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/