Maciej Karczewski

Cmentarz forteczny założony został na placu broni, na południowy wschód od Fortu III (Szwedzkiego) (ryc. 1). Dwie polskie monografie twierdzy Osowiec, pomimo wielu różnic łączy jedno: pomijają (A. Wap) lub marginalizują (B. Perzyk) zagadnienie cmentarza fortecznego. Stan i dostępność źródeł archiwalnych oraz dotychczasową literaturę przedmiotu omówił w sposób wyczerpujący i krytyczny Bogusław Perzyk. Ze sporządzonego przez niego zestawienia wynika jednoznacznie, że dalsze badania nad historią cmentarza twierdzy Osowiec wymagają pogłębionych kwerend archiwalnych i ścisłej współpracy z historykiem twierdzy.

Kwerenda w archiwum Podlaskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków wykazała, że w zasobach tego urzędu znajdują się dwa rodzaje dokumentacji dotyczącej twierdzy Osowiec:
1/ trzytomowy maszynopis z 1987 r.: Osowiec – Twierdza, woj. łomżyńskie. Studium historyczno-architektoniczne, opracowany przez Marię Przytocką z fotografiami Romualda Marchela z Pracowni Dokumentacji Naukowo-Historycznej P.P. Pracowni Konserwacji Zabytków Oddział w Olsztynie, na zlecenie ówczesnego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Łomży;
2/ karta ewidencyjna cmentarza wykonana w 2007 r. przez zespół w składzie: Barbara Tomecka, Marcin Tur, Antoni Oleksicki. Maszynopis studium historyczno-architektonicznego, poza fotokopią planu twierdzy z zaznaczoną lokalizacją cmentarza, opublikowanego w 1932 w XII tomie Przeglądu Wojskowo-Technicznego zawiera również reprodukcję fotografii części cmentarza na terenie Fortu III pochodzącej z prywatnych zbiorów ówczesnego komendanta twierdzy Osowiec. Poza wymienionymi reprodukcjami fotograficznymi obszerne opracowanie nie zawiera żadnych informacji dotyczących cmentarza fortecznego.
Autorzy karty ewidencyjnej cmentarza ustalili w niej datę powstania nekropoli na 1882 r., przyjmując, że założenie cmentarza było z góry uwzględnione w planach budowy twierdzy. Zamieścili także aktualny szkic rozplanowania zabytku i określili liczbę zachowanych nagrobków na: trzynaście nagrobków wolnostojących z 2. połowy XIX w., szesnaście nagrobków wolnostojących z 1. połowy XX w. (do 1945 r.), dziesięć mogił z 2. połowy XIX w., piętnaście mogił z 1. połowy XX w. (do 1945 r.). W karcie odnotowane zostały również fundamenty kaplicy i głaz pamiątkowy ogrodzony. Z zieleni cmentarnej zachował się zdaniem autorów karty jeden dąb o średnicy 70 cm w dobrym stanie. Nie zachowało się natomiast ogrodzenie. Zamieszczony w dokumentacji plan z rekonstrukcją rozplanowania cmentarza stoi w sprzeczności z informacją zawartą w tej samej dokumentacji o nieczytelności całego założenia, kwater, nagrobków i mogił.
Najbardziej wartościowym źródłem archiwalnym do historii cmentarza fortecznego twierdzy Osowiec jest rosyjski plan twierdzy z 1912 r. (ryc. 2), na którym zaznaczony został stan cmentarza w fazie jego użytkowania do wybuchu I wojny światowej. Z planu wynika, że cmentarz założony został na obrysie sześcioboku z regularnym podziałem wewnętrznym, z główną aleją na osi bramy. Niemal centralnie usytuowany był prostokątny plac z kaplicą położoną na wschód od alei. Wnętrze cmentarza składało się z dwunastu kwater wydzielonych w południowej części cmentarza dwiema równoległymi alejami przebiegającymi poprzecznie do alei głównej. Z planu cmentarza nie wynika, jakiego typu ogrodzenie wytyczało jego granice. Jak dotąd, brak też przesłanek do identyfikacji funkcji trzech obiektów (budynków?) zaznaczonych na północno zachodnim skraju cmentarza, bezpośrednio na lewo od bramy. Piktogramy równoramiennego krzyża umieszczone w obrębie zarysów poszczególnych kwater należy uznać za odzwierciedlenie kierunków orientacji pochówków. Za taką interpretacją przemawiają współczesne relikty cmentarza. Brak piktogramów na trzech kwaterach może świadczyć, że do 1912 r. nie złożono tam żadnych pochówków.

Prace inwentaryzacyjne cmentarza garnizonowego twierdzy Osowiec przeprowadził wiosną 2012 r. zespół kierowany przez Małgorzatę Karczewską i Macieja Karczewskiego, przy współpracy Cezarego Werpachowskiego. W pracach wzięli udział studenci z Sekcji Antropologii Historycznej Studenckiego Koła Naukowego Historyków działającego przy Instytucie Historii i Nauk Politycznych Uniwersytetu w Białymstoku. Ze względu na położenie cmentarza na terenie wojskowym objętym zakazem wstępu, na przeprowadzenie prac uzyskano zgodę właściciela terenu, tj. Jednostki Wojskowej 42266. Prace inwentaryzacyjne obejmowały prospekcję terenu, prace pomiarowe i wykonanie szkicu oraz dokumentacji fotograficznej rozplanowania cmentarza, dokumentację pomiarowo-fotograficzną nagrobków i innych elementów architektury cmentarnej, inwentaryzację fotograficzną i opisową inskrypcji na pomnikach i nagrobkach oraz inwentaryzację zachowanej zieleni cmentarnej.

Współczesny stan zachowania cmentarza fortecznego twierdzy Osowiec jest typowym przykładem nieużytkowanych nekropolii obcych wyznaniowo na obszarze dzisiejszej Polski północno-wschodniej. Podobnie jak np. cmentarze ewangelickie, wyznawców judaizmu czy też cmentarze z czasów I wojny światowej, co najmniej od końca II wojny światowej ulegał on stopniowej dewastacji i degradacji w wyniku naturalnej sukcesji roślinnej i działalności ludzkiej. Obecnie, przeważająca część nagrobków jest mniej lub bardziej uszkodzona bądź niemal całkowicie zniszczona. Poza nielicznymi wyjątkami nie zachowały się również ogrodzenia kwater rodzinnych oraz tablice komemoratywne z inskrypcjami. Regułą w przypadku tego typu cmentarzy jest też brak (rozkradzenie) metalowych (żeliwnych i żelaznych) elementów nagrobków i ogrodzeń kwater. Zatarciu uległa pierwotna sieć komunikacyjna w obrębie cmentarza. Alejki wyznaczające jego podział na kwatery są nieczytelne w terenie; podobnie zarysy większości grobów. W dwóch przypadkach uszkodzone zostały stropy krypt grobowych. Dzięki podjętej przez obecnego gospodarza twierdzy Osowiec inicjatywie okresowego usuwania samosiewek drzew i krzewów zmniejszony został niekorzystny wpływ samorzutnego rozwoju roślinności na stan zachowania grobów i nagrobków. Nadal jednak są one stopniowo niszczone przez przerosty korzeni.
Z napowierzchniowej części cmentarza zachowały się: przyziemia cerkwi/ kaplicy z kostnicą i kryptą (?), 86 nagrobków różnej formy i w różnym, przeważnie złym lub bardzo złym stanie zachowania, betonowe słupki z ogrodzeń czterech grobów, dwa żelazne ogrodzenia mogił, betonowe podstawy pięciu ławek, osiem betonowych słupków z ogrodzenia cmentarza, pojedynczy słupek betonowy o nieokreślonej funkcji i pojedynczy pręt żelazny o nieokreślonej funkcji (ryc. 6 z wykazem).
Pełna rekonstrukcja pierwotnego, rzeczywistego rozplanowania cmentarza jest niemożliwa ze względu na znaczny stopień zniszczenia zabytku. Niemniej na podstawie przeprowadzonych obserwacji terenowych i analizy dokumentacji sporządzonej podczas inwentaryzacji można stwierdzić, iż relikty cmentarza tylko częściowo odpowiadają jego rozplanowaniu z 1912 r. Rekonstrukcję rzeczywistego rozplanowania cmentarza w znacznym stopniu utrudnia zatarcie części mogił. W układzie zachowanych nagrobków i grobowców brak jest jednak regularności czytelnej na planie cmentarza z 1912 r. Ich rozmieszczenie tylko częściowo odzwierciedla podział na kwatery które zostały na nim zaznaczone.
Najlepiej zachowana i czytelna w terenie jest centralna część cmentarza. Położona na niewielkim, prostokątnym wyniesieniu, ze sztucznie ustromionymi stokami i reliktami cerkwi/kaplicy. Porównanie kształtu i wymiarów kaplicy z planu z zachowanymi przyziemiami wskazuje na jej rozbudowę po 1912 r. Pierwotnie kaplica zorientowana była dłuższą osią wzdłuż linii północ – południe, z wyraźnie zaznaczonym prostokątnym występem od strony zachodniej. Dłuższa oś zachowanych ruin kaplicy przebiega wzdłuż linii wschód – zachód. Najbardziej prawdopodobnym wyjaśnieniem tego faktu jest dobudowanie od wschodu do istniejącej wcześniej bryły budynku jego nowej części zbliżonej wielkością do pierwotnej powierzchni kaplicy. Weryfikację tej hipotezy mogą przynieść jedynie dalsze badania archeologiczno-architektoniczne.
Istnieją co najmniej dwie możliwości wyjaśnienia powyższych faktów. Pierwsza z nich wskazuje, że rozplanowanie cmentarza zaznaczone na planie z 1912 r. było tylko projektem zrealizowanym jedynie w centralnej części nekropoli. Równie prawdopodobna wydaje się hipoteza o zmianie rozplanowania cmentarza do jakiej doszło na przestrzeni ostatnich dwudziestu lat jego użytkowania, tj. w okresie od 1912 r. do czasu złożenia na nim ostatnich pochówków. Z pierwotnego rozplanowania przestrzeni cmentarza zachowała się też część alei przebiegającej wzdłuż linii północ – południe, obok zachodniej ściany cerkwi/kaplicy. Dalsze porównanie reliktów cmentarza z planem z 1912 r. jest mocno utrudnione. Najprawdopodobniej zarejestrowane w wyniku inwentaryzacji zachowane nagrobki, odpowiadają kwaterom przylegającym do wyniesienia z cerkwią/kaplicę od wschodu, południa i zachodu oraz kwaterze w południowo – wschodniej części cmentarza. Zupełnie nieczytelna w terenie jest północna oraz południowo – zachodnia część nekropoli, całkowicie porośnięta lasem, gdzie nie zachowały się żadne napowierzchniowe elementy cmentarza. Według planu datowanego na 1912 r. kwatery położone właśnie w tych strefach były wolne od pochówków (ryc. 4). Prawdopodobnie, analogicznie jak na cmentarzu garnizonowym w Hornostajach, również na tym cmentarzu wykorzystywano je do grzebania żołnierzy poległych w latach 1914-1915. Groby wojenne otrzymywały nietrwałą oprawę w postaci niskich kopców ziemnych oznakowanych drewnianymi krzyżami, stąd zatarcie ich na powierzchni przebiegało w krótkim czasie.

Na terenie cmentarza zachowały się też pojedyncze betonowe słupy z jego ogrodzenia (ryc. 6 z wykazem). Część z nich wyznacza zasięg wschodniego i południowego skraju nekropoli zgodnie z jej planem z 1912 r., zaś pozostałe, zachowane w południowej i południowo-zachodniej części cmentarza, znajdują się w obrębie skrajnej ku południowemu-wschodowi kwatery i południowej alejki cmentarza. Najprawdopodobniej betonowe słupy są pozostałością ogrodzenia ustawionego po 1912 r., być może dopiero w okresie międzywojennym lub później.
Jedynym zachowanym elementem architektury cmentarnej są relikty cerkwi/ kaplicy z kostnicą i kryptą (?), znajdujące się w centralnej części cmentarza. Ich stan zachowania uniemożliwia jednoznaczne stwierdzenie charakteru jej rozplanowania. Zachowały się jedynie przyziemia, części ścian kostnicy oraz zamurowana krypta (?). Wyjaśnienie pierwotnej funkcji pomieszczenia jest problemem interesującym, gdyż w obrządku wschodnim nie ma zwyczaju grzebania zmarłych w obrębie świątyni.
Zachowane nagrobki wykonane zostały w przewadze z betonu, piaskowca lub granitu. Można wśród nich wydzielić nagrobki o wysokich walorach artystycznych, prostsze – w formie krzyża na postumencie oraz nagrobki nawiązujące do zwężających się ku górze obelisków. Zachowała się też jedna płyta nagrobna. Uwagę zwraca fakt, iż wśród nagrobków w formie krzyża przeważają krzyże łacińskie. Niewiele zachowało się elementów metalowych: kilka ułamków krzyży żeliwnych oraz kutych krzyży wieńczących. Nagrobki o wysokich walorach artystycznych w dwóch przypadkach sygnowane są nazwiskami właścicieli warsztatów kamieniarskich z Grodna: Bolesława Szyszkiewicza (grób 34, ryc. 34) i Wasyla Andriejewicza Kaczana (grób 26, ryc. 28). Były to duże warsztaty kamieniarskie funkcjonujące w 2. połowie XIX i na początku XX w. Spośród zachowanych nagrobków i kwater, tablice komemoratywne lub inskrypcje znajdowały się zaledwie na dwunastu z nich. Najstarsze pochówki trójki dzieci pochodziły z 1890 r., najmłodszy – z zatartymi danymi osoby zmarłej, z 1904 r. Z inskrypcji wynika, że na cmentarzu pochowani zostali zarówno żołnierze garnizonu i budowniczowie twierdzy Osowiec, jak też ich żony i dzieci. Przypadek szczególny stanowi nagrobek grobu 14 (ryc. 19, 20) z celowo zatartą częścią identyfikującą osobę zmarłą (skuto imię, imię odojcowskie i nazwisko).
Zagospodarowywanie przestrzeni przy Forcie III rozpoczęto w 1887 r. Na podstawie zachowanych inskrypcji, należy przyjąć, że dwa najstarsze pochówki zostały złożone na cmentarzu w 1890 r. W jednym pochowana została Aleksandra Josifowna Zatkalik (grób 30, ryc. 31), w drugim kobieta o imieniu Maria (grób 81, ryc. 70). Cmentarz mógł więc zostać założony między 1887 a 1890 r.
Bardziej złożony problem stanowi ustalenie końca użytkowania cmentarza. Najmłodszy datowany pochówek z inskrypcją pochodzi z 1904 r. (grób 39, ryc. 19, 20). Jednak dzięki fotografii części cmentarza zamieszczonej w Studium historyczno – architektonicznym Twierdzy Osowiec można przyjąć, że cmentarz użytkowany był również w okresie międzywojennym. Poświadczają to napisy na szarfach wieńców na mogile stanowiącej centralny motyw fotografii (ryc. 5). Widoczne na niej drewniane krzyże wskazują jednoznacznie, że część grobów na cmentarzu garnizonowym stanowiły mogiły ziemne oznaczone nietrwałymi, drewnianymi krzyżami. Części nadziemne tych mogił nie zachowały się. Na tej podstawie należy przyjąć, że cmentarz forteczny twierdzy Osowiec funkcjonował jako miejsce pochówków przez około pięćdziesiąt lat: od 1887-1890 r. do końca lat 30. XX w., tuż przed lub w roku wybuchu II wojny światowej. Najprawdopodobniej od tego czasu rozpoczął się okres destrukcji, szczególnie intensywny w drugiej połowie lat czterdziestych XX w., gdy nie stacjonowało tu wojsko. W świetle chronologii użytkowania cmentarza fortecznego twierdzy Osowiec prawdopodobna staje się hipoteza o wtórnej adaptacji w okresie międzywojennym podziemnej części kaplicy na kryptę grzebalną. Wydaje się, że również dopiero w tym okresie zostało zbudowane betonowe podwyższenie (betonowa platforma z prowadzącymi na nią schodami) w części kaplicy nad zamurowaną kryptą.

Współcześnie, poza oczyszczoną z roślinności centralną częścią cmentarza, jego pozostała przestrzeń porośnięta jest drzewostanem sosnowym, podszytem drzew i krzewów liściastych oraz roślinnością zielną. Wiek drzewostanu, określony na podstawie pierśnic drzew wskazuje, że wszystkie drzewa porastające teren cmentarza wyrosły na nim nie wcześniej niż pod koniec okresu międzywojennego, w przewadze zaś dopiero po II wojnie światowej. Współczesna pokrywa roślinna cmentarza jest więc wynikiem naturalnej sukcesji roślinnej i nie zawiera elementów które w sposób pewny można by identyfikować z pierwotną zielenią cmentarną.
Jak zaznaczono wyżej, dalsze badania nad historią cmentarza fortecznego twierdzy Osowiec wymagają ścisłej współpracy z historykiem twierdzy. Źródła archiwalne mogą przynieść jednoznaczne rozstrzygnięcia wielu zagadnień z zakresu historii, historii sztuki i antropologii historycznej. Ustalenia te są niezbędne do dalszych badań nad historią twierdzy, historią sztuki sepulkralnej na obszarze dzisiejszej Polski północno-wschodniej i terenach przyległych, historią społeczną garnizonu twierdzy i cywilnej częścią jej załogi, w tym odpowiedzi na pytanie: dlaczego w obrębie uwałowań twierdzy założono cmentarz. Jest to bowiem sytuacja wyjątkowa na tle innych XIX-wiecznych twierdz na zachodnim skraju Imperium Rosyjskiego. Rozpoznanie zagadnienia wykazało, że w obrębie żadnej innej twierdzy: Brześć, Dęblin, Dubno, Kowno i Modlin cmentarze takie nie istniały. Cmentarz garnizonowy założony został na przedpolu Twierdzy Brzeskiej, ale już poza jej stałymi umocnieniami.

Wykaz grobów i innych obiektów czytelnych na zadokumentowanej części cmentarza fortecznego twierdzy Osowiec:

1 – grób 1, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 7)
2 – grób 2, granitowy nagrobek z metalowym krzyżem (zniszczony) (ryc. 8).
Inskrypcja: Господи упокой / Младенца / Веру / Дочь Кращенника /
Флоровскаго/ Скон. 11 дек. 1893 г./ 5 лет
3 – grób 3, elementy zniszczonego nagrobka (granit, bazalt, beton) (ryc. 9)

4 – grób 4, elementy zniszczonego betonowego nagrobka (ryc. 10)
5 – grób 5, dolna część betonowego nagrobka z krzyżem (ryc. 11)
6 – grób 6, betonowa podstawa krzyża kowalskiej roboty lub żeliwnego
7 – grób 7, betonowy nagrobek z krzyżem kowalskiej roboty (ryc. 12)

8 – grób 8, rozrzucone elementy betonowego nagrobka (ryc. 13)
9 – grób 9, betonowy nagrobek (ryc. 14)
10 – grób 10, elementy betonowego nagrobka zapadnięte do wnętrza krypty (ryc. 15)

11 – grób 11, rozrzucone elementy zniszczonego, betonowego nagrobka
(ryc. 16)
12 – grób 12, nagrobek murowany z ciosów granitowych (ryc. 17)

13 – grób 13, pozostałości betonowego nagrobka i czterech betonowych słupków
z ogrodzenia mogiły (ryc. 18)
14 – zniszczony betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 19, 20).
Inskrypcja: E [usunięta część inskrypcji] / I [usunięta część inskrypcji]
/ [usunięta część inskrypcji] A / Сконч. 22 ФЕВР. 1904 Г. / 80 летъ /
Покой господи душу раба / Твоего

15 – grób 15, elementy nagrobka: betonowa podstawa i krzyż kowalskiej roboty
(ryc. 21)
16 – grób 16, krzyż nagrobny kowalskiej roboty osadzony w betonowej podstawie
(ryc. 22)

17 – grób 17, betonowa podstawa krzyża żeliwnego lub kowalskiej roboty
18 – grób 18, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 23)
19 – grób 19, betonowy nagrobek z krzyżem i betonowe słupki ogrodzenia
mogiły (ryc. 24)

20 – grób 20, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 25)
21 – grób 21, betonowy nagrobek pierwotnie z krzyżem (ryc. 26)
22 – grób 22, betonowa podstawa krzyża żeliwnego lub kowalskiej roboty
23 – grób 23, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 27)
24 – grób 24, podstawa betonowego nagrobka
25 – grób 25, podstawa betonowego nagrobka
26 – grób 26, bazaltowy nagrobek i trzy betonowe słupki z ogrodzenia mogiły
(ryc. 28)
Inskrypcja na stronie frontowej nagrobka: Александр / Александрович
/ Белаевский / военный / ижинер / капитан / родился 24 го / января
1854 г. / скончился / 2го декабря 1893 г. / Трудился при постройке /
Крепости Осовец
Inskrypcja na tylnej stronie nagrobka: Со святыми / Упокой/ Господи
/ душу рабы твоего / Александра / Мирь / Праху твоему / Дорогой
муж / Отец / И товарищ
Sygnatura wykonawcy: В. Качань / Гродно

27 – grób 27, granitowy nagrobek (z zachowanym ułamkiem krzyża wykonanego
w piaskowca) otoczony betonowym ogrodzeniem (ryc. 29)
28 – grób 28, część przewróconego, betonowego nagrobka
29 – grób 29, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 30)

30 – grób 30, uszkodzony nagrobek figuralny z piaskowca w obramowaniu
murowanym z ciosów granitowych (ryc. 31)
Inskrypcja: Здесь покоится прахь / Александры Юсифовны / Заткалик
/ Урожасной дмитревой / Имершей 26 го декабря 1890 года
Со святыми упокой господи душу / Рабы твоея / Александры
31 – grób 31, betonowy krzyż nagrobny (ryc. 32)
32 – grób 32, część przewróconego, betonowego nagrobka
33 – grób 33, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 33)

34 – grób 34, nagrobek z piaskowca (ryc. 34).
Inskrypcja: Викентий Антонович / Заткалик / род. 28 июня 1849 г. /
скон. 19 октября 1893 г. / Мир праху твоему / Дорогой брат
Sygnatura wykonawcy nagrobka: Шишкевич / Гродно
35 – grób 35, zniszczony betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 35)
36 – grób 36, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 36)
37 – grób 37, betonowy nagrobek zwieńczony żeliwnym krzyżem (uszkodzonym)
(ryc. 37)

38 – grób 38, betonowy nagrobek zwieńczony żeliwnym krzyżem (uszkodzonym)
(ryc. 38)
39 – grób 39, nagrobek z piaskowca (ryc. 39).
Inskrypcja: Ос. кр. п.п. поручник. / Григорий Яхно / скон. 21 авг.
1899 г.
40 – grób 40, granitowy nagrobek zwieńczony betonowym krzyżem (ryc. 40).
Inskrypcja: Здесь / покоится прахь / подполковника осовецкого
полка / Леонида Александровича / Жихарева / и сына младенца /
Валерияна
41 – grób 41, pozostałości betonowej podstawy nagrobka
42 – grób 42, granitowy nagrobek pierwotnie zwieńczony metalowym krzyżem
(ryc. 41).
Inskrypcja: Поручник / осовецкаго крепостного / пех. Полка /
Григорий Алековлевич / Харламов / род. 18 декабря 1861 г. / умер
15 юня 1892 г.
43 – grób 43, uszkodzony granitowy nagrobek (ryc. 42).
Inskrypcja: Подполковник / Осовецкаго / Крепостаго / пех. Полка
/ сасилин / Ефимович / Возненски / род. 15 июня 1845 г. / и ум.
7 июня 1891

44 – grób 44, część betonowego nagrobka w zapadlisku krypty
45 – grób 45, uszkodzony betonowy nagrobek (ryc. 43)
46 – grób 46, uszkodzony betonowy nagrobek (ryc. 44)
47 – grób 47, granitowa podstawa krzyża żeliwnego lub kowalskiej roboty
48 – grób 48, uszkodzony betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 45)

49 – grób 49, uszkodzony betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 46)
50 – grób 50, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 47)
51 – grób 51, betonowa podstawa krzyża kowalskiej roboty
52 – grób 52, betonowa podstawa krzyża kowalskiej roboty oraz cztery betonowe
słupki ogrodzenia mogiły (ryc. 48)

53 – grób 53, betonowy nagrobek zwieńczony krzyżem kowalskiej roboty
(ryc. 49)
54 – grób 54, żelazny krzyż nagrobny w betonowej podstawie (ryc. 50)
55 – grób 55, betonowe słupki ogrodzenia mogiły
56 – grób 56, część przewróconego, betonowego nagrobka
57 – grób 57, zniszczony betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 51)

58 – grób 58, rozrzucone elementy zniszczonego betonowego nagrobka zwieńczonego
krzyżem kowalskiej roboty (ryc. 52)
59 – grób 59, elementy zniszczonego betonowego nagrobka
60 – grób 60, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 53)
61 – grób 61, elementy betonowego nagrobka (prawdopodobnie z krzyżem)
oraz betonowych słupków ogrodzenia grobu
62 – grób 62, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 54)

63 – grób 63, elementy zniszczonego nagrobka z krzyżem (ryc. 55)
64 – grób 64, betonowe obramowanie grobu z krzyżem spawanym z rur
(ryc. 56)

65 – grób 65, fragment betonowej tablicy nagrobnej
66 – grób 66, elementy zniszczonego nagrobka z piaskowca (ryc. 57)
67 – grób 67, elementy zniszczonego, betonowego nagrobka
68 – grób 68, zniszczony betonowy nagrobek w ogrodzeniu kowalskiej roboty
(ryc. 58)

69 – grób 69, elementy zniszczonego, betonowego nagrobka
70 – grób 70, betonowy nagrobek z krzyżem oraz metalowy krzyż pochodzący
z innego grobu (ryc. 59)
71 – grób 71, zniszczony betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 60)
72 – grób 72, zniszczony betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 61)
73 – grób 73, betonowy nagrobek prawdopodobnie zwieńczony metalowym
krzyżem (ryc. 62)

74 – grób 74, ułamek żeliwnego krzyża nagrobnego w betonowej podstawie
75 – grób 75, betonowy nagrobek pierwotnie zwieńczony metalowym krzyżem
(ryc. 63)
76 – grób 76, uszkodzony betonowy nagrobek w ogrodzeniu kowalskiej roboty
(ryc. 64, 65)
Inskrypcja: Упокой / Господи / Младенцов / Владимира / И Евгения /
Теркановских / Умерших 1 […] 1890 / 22 […] 1892

77 – grób 77, część zniszczonego betonowego nagrobka (ryc. 66)
78 – grób 78, betonowy nagrobek pierwotnie zwieńczony metalowym krzyżem
(ryc. 67)

79 – grób 79, zniszczony betonowy nagrobek pierwotnie zwieńczony metalowym
krzyżem (ryc. 68)
80 – grób 80, betonowy nagrobek pierwotnie zwieńczony metalowym krzyżem
(ryc. 69)
Inskrypcja: Упокой / Господи / Душу / Усопщаго / Младенца /
Аеропонта / Новикова / Умершего / 30 мая 1897 г.

81 – grób 81, granitowa płyta nagrobna na betonowej podstawie (ryc. 70).
Inskrypcja: Упокой Господи / Рабу Марию / + 26 июня 1890 г.
82 – grób 82, fragment zniszczonego betonowego nagrobka
83 – grób 83, betonowy nagrobek z krzyżem (ryc. 71)
84 – grób 84, granitowy nagrobek z krzyżem kowalskiej roboty (ryc. 72)
85 – grób 85, fragment zniszczonego, betonowego nagrobka
86 – grób 86, element zniszczonego betonowego nagrobka (ryc. 73)

87 – przyziemia kaplicy cmentarnej (ryc. 74)
88 – betonowe podstawy ławki nr 1 (ryc. 75)

89 – betonowe podstawy ławki nr 2
90 – betonowy słupek ogrodzenia
91 – pręt żelazny
92 – betonowe podstawy ławki nr 3
93 – betonowe podstawy ławki nr 4
94 – trzy zniszczone, betonowe słupki ogrodzenia
95 – trzy betonowe słupki ogrodzenia
96 – betonowy słupek ogrodzenia
97 – betonowe podstawy ławki nr 5
98 – betonowy słupek ogrodzenia
99 – trzy betonowe słupki ogrodzenia

---

---

Tekst ukazał się w książce „Cmentarze i pomniki I wojny światowej po stuleciu. Stan badań i ochrony”, red. M. Karczewska, Białystok 2019, s. 121-159.

---

Materiały zamieszczone w serwisie są chronione prawem autorskim i mogą być wykorzystywane przez użytkowników zgodnie z licencją Creative Commons BY-NC-ND, tj. umożliwiającą użytkownikom serwisu kopiowanie i rozpowszechnianie utworu pod warunkiem uznania autorstwa, tylko do użytku niekomercyjnego i bez utworów zależnych.
https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/